"Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту методикасы" курсыннан программа
Аңлатма язуы
Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту программасын булдыру, методикасын, дәреслекләрен эшләү гаять актуаль проблемалардан санала. 2004 нче елның 9 нчы сентябрендә Татарстан Дәүләт Советы тарафыннан «2004–2013 елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасы» расланды. Анда, дәүләт теле буларак, татар телен Татарстан Республикасының бөтен халкы тарафыннан өйрәнү һәм бертигез күләмдә татар-рус, рус-татар икетеллелегенә ирешү өчен, шартлар тудыру бурычы куелды һәм татар теленең мәктәп курсын эшләүгә, бигрәк тә гамәлгә кертүгә зур игътибар ителде.
Бу уңайдан рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту программасын төзүнең максаты – мәктәптә татар телен укытуның төзек бер системасын күзаллау (максат, бурычларын аерып күрсәтү, эчтәлеген, принципларын, укыту методларын һәм алымнарын ачыклау, укучыларның тулы грамоталылыгына ирешү юлларын өйрәнү, сөйләмә һәм язма тел культурасын, фикерләү сәләтләрен үстерү, сөйләмиятнең дүрт төрен дә тормышка ашыру (ишетеп аңлау, уку, сөйләү һәм язу), тел гыйлеме нигезләрен аңлап үзләштерү, балаларда кешелеклелек, шәфкатьлелек хисләре тәрбияләү һ.б.), укытуның сыйфатын яхшыртуның асылына төшенү, фәнни-методик белемгә ия булуда ярдәм итү.
Югарыда санап үткән максатларга ирешү укучыларның коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик, социаль һ.б. өлкәләргә караган компетенцияләрен формалаштырганда гамәлгә ашырыла.
Әлеге программа беренче тапкыр татар теле методикасының тарихын, аның үсеш этапларын өйрәтүне үз эченә ала, укытуның бүгенге торышына, соңгы методик яңалыкларга күзәтү ясый. Чөнки студентның һөнәри-методик әзерлеге фән буларак тел методикасының үткәнен, хәзергесен, аның теориясен җентекләп үзләштерүдән һәм белемнәрне укучыларга җиткерү, аларга телнең барлык нечкәлекләрен, серләрен өйрәтә алу осталыгыннан тора.
Югарыда әйтелгәннәрне күз алдында тотып, программада, беренчедән, фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә теоретик материалның ни дәрәҗәдә яктыртылышы исәпкә алынды. Икенчедән, мәктәп программаларында тел гыйлеме белән бәйле булган атамаларны (терминнарны) өйрәнү шактый зур урын алса да, лингвистик төшенчәләрнең эчтәлеген төгәл ачыклауны таләп иткән минимум эшләнмәгәнлектән, аңа да зур игътибар бирелде.
Өченчедән, соңгы елларда сүзләрнең килеп чыгышын билгеләүдә, бирелгән җөмләләрдә ассызыкланган сүзләрнең мәгънәләрен аңлатуда, укучыларның язма эшләрендә төгәлсезлекләр китте. Мәктәп программасында сүзлекләр белән эшләүгә бик аз вакыт бирелә, ләкин татар теленең синонимнар, антонимнар, омонимнар сүзлекләре, аңлатмалы, фразеологик сүзлекләр белән һәр дәрестә диярлек эшләү зарури. Шуны исәпкә алып, татар телен укыту методикасы программасында сүзлекләр белән бәйле булган күнегүләр (лексик-фонетик, лексик-орфографик, лексик-семантик, лексик-морфологик, лексик-синтаксик күнегүләр) эшләтү тәкъдим ителде. Чөнки укучыларның сүз байлыгын арттыру, лексик минимумны ачыклау, сүзләрнең кулланылышын, төрләнешен, мәгънә төсмерләрен җөмләләр һәм текст эчендә карау, дөрес әйтелешен, язылышын өйрәтү – татар теленең мөһим мәсьәләләреннән санала. Текстлар аша телнең гаять киң мөмкинлекләрен, функциональ үзенчәлекләрен күрсәтергә дә җай туа.
Дүртенчедән, тел гыйлеме бүлекләрен өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик мәсьәләләре, аларны чишү юллары системага салынды.
Программада тел гыйлеме бүлекләре һәр сыйныфта аерым-аерым өйрәтелсә дә, алар арасында эзлекле бәйләнеш сакланырга тиешлек ассызыклана. Укытуның системалылыгы укучылардан әледән-әле үткән материалны кабатлауны, ныгытуны һәм алган белемнәрне тирәнәйтүне, яңа өйрәнәчәк материал белән бәйләнеш булдыруны таләп итә. Бу таләпләрне тормышка ашыруда методик һәм лингвистик принцип – бүлекара бәйләнеш принцибы – әһәмиятле роль уйный. Әлбәттә, бу принцип программада төрле формаларда чагылыш таба: лексик-фонетик, лексик-морфологик, морфологик-синтаксик, лексик-синтаксик яктан. Гомумән, программа тел материалын өйрәтүне җөмләләр белән генә чикләмичә, текст эчендә карау һәм аларга лингвистик анализ ясауны үзәккә ала. Шуңа күрә студент тексттагы лексик, грамматик берәмлекләрне аңлап үзләштерүнең нигезендә методик һәм лингвистик принциплар (бүлекара бәйләнеш, функциональ-коммуникатив, функциональ-семантик, чагыштырма, стилистик аерымлау һ.б.) ятуын истән чыгармаска тиеш. Бу принциплар текстларның тәэсир итү көчен билгеләүче психологик, җәмгыяви, лингвистик факторлар белән дә тыгыз бәйләнгән.
Шулай итеп, рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту методикасы программасы студенттан, теоретик материалны аңлатканда, тирән белем бирү белән беррәттән, укучыларда телгә карата кызыксыну уятуны һәм иң мөһиме – аны аңлап, дөрес итеп сөйләшергә, логик фикерләргә өйрәтүне, телнең психолингвистик үзенчәлекләренә дә игътибар бирүне, коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик компетенцияләрне истә тотуны таләп итә.
I. Фән буларак татар телен укыту методикасы
Фән буларак татар телен укыту методикасы, аның тикшерү объекты һәм предметы, методологиясе. Татар телен укыту методикасының коммуникатив, фәнни һәм тәрбияви максатлары, аның төзелеше. Коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик һ.б. компетенцияләр.
Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту методикасының фәнни нигезләре:
1. Татар телен укыту методикасының дидактик нигезләре;
2. Татар телен укыту методикасының методик нигезләре;
3. Татар телен укыту методикасының лингвистик нигезләре;
4. Татар телен укыту методикасының психологик нигезләре.
Татар телен укыту методикасы белән тарих, логика, фәлсәфә, этика, рус теле һәм әдәбияты һәм башка фәннәр арасындагы бәйләнешләр.
Татар телен укыту методикасының фәнни-тикшеренү ысуллары: фәнни-методик әдәбиятны өйрәнү һәм анализ ясау, максатчан күзәтү, әңгәмә, эксперимент, педагогик тәҗрибә, гомумиләштерү һ.б. Татар телен укыту методикасын баетуда, үстерүдә фәнни-тикшерү ысулларының әһәмияте.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 455 б.
2.Дидактика средней школы / Под ред. М.Н.Скаткина. – М.: Просвещение, 1982. – 319 с.
3.Дрига И.И. Проблема принципов обучения // Советская педагогика. –1980. – № 12. – С. 54-62.
4.Зәкиев М.З. Татар теленең кулланылыш сферасын киңәйтү мәсьәләләре // Татарстан Республикасы телләренең торышы: бүгенгесе һәм киләчәге. 1 нче кисәк. – Казан, 1999. – Б. 23-24.
5.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие / М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская и др. – М.: Просвещение, 1990. – 368 с.
6.Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре // Мәгариф. – 1992. – № 5. – 12-17 б.
7.Шакирова Л.З. Основы методики преподавания русского языка. 3-е изд. / Под ред. Н.М.Шанского. – Казань: Магариф, 1999. – 351 с.
II. Татар телен укыту методикасының тарихы
1. 1917 нче елга кадәр татар телен укыту: дәреслек хезмәтен башкарган беренче әлифбалар, грамматика китаплары, үз-үзеңә өйрәткечләр һәм аларның методикасы, структурасы.
К.Насыйриның татар һәм урыс телләрен укытуга керткән өлеше / “Нәхү: Русча өйрәнүче мөселман егетләре вә татарча өйрәнүче рус егетләре өчен тәсниф кыйлынды (1860), «Кавагыйд кыйраәт русия (»Русская азбука" (1889), "Әнмүзәҗ"(1895).
Татар телен гыйльми өйрәнүгә, татар телен укыту методикасын үстерүгә зур өлеш керткән Казан тюркология мәктәбенең роле (В.Радлов, Н.Катанов, Бодуэн де Куртене, В.А.Богородицкий, Г.Шәрәф һ.б.).
XX гасыр башында татар милли әдәби телен укыту өчен бик күп татарча дәреслекләр чыгу / Г.Ибраһимов «Татар сарыфы», «Татар нәхүе» (1911), Ә.Максудиның «Төрки сарыфы», «Төрки нәхүе» (1910), Г.Нугайбәк нең «Төрлек китабы» (1911), Җ.Вәлидинең «Татар теле имла һәм сарыф вә нәхү кагыйдәләре» (1915), Г.Сәгъдинең "Үз телемезчө мөкәммәл сарыф-нәхү" (1915) һ.б.
Татарча уку-язуга өйрәтү методикасын үстерүдә Г.Ибраһимовның 1916 елда язган «Татар телен ничек укытырга? (Телебезнең методикасы хакында бер тәҗрибә)» исемле хезмәтенең гыйльми һәм гамәли әһәмияте.
1905-1907 елдан соң яңа мәктәп-мэдрәсәләр ачылу, укытучылар өчен төрле газета-журналлар чыгу, татар теленнән программалар төзелү /«Ибтидаи рөшди мәктәпләр өчен» (1907), «Мәдрәсәи Мөхәммәдия» (1913) һ.б./, тел өйрәтүдә яңа ысуллар куллану.
2. 1917 елдан соң татар телен укытуның үсеш этаплары
Октябрь революциясеннән соң татар һәм рус мәктәпләрендә татар телен һәм әдәбиятын укытуның яңача куелышы, татар телен гамәлгә кую мәсьәләләре.
Комплекслап укыту методы, бригада-лаборатория, проектлар методы.
М.Корбангалиевнең методик эшчәнлеге / «Ана теле методикасы» (1918), «Укырга-язарга өйрәтү методикасы” 1940), грамматика укыту методлары һәм алымнары, дәреслекләре һәм аларны төзү принциплары.
Программа һәм дәреслекләр төзеп бастыруда күренекле тел галимнәреннән Х.Бәдигый, Р.Газизов, Г.Алпаров һәм башкаларның роле.
20-30 елларда чыккан рәсми программалар һәм аларга күзәтү ясау /»Программа по татарскому языку и литературе для татарских школ II ст." (1928), «Колхоз яшьләре мәктәпләре өчен ана теле һәм әдәбияты, программасы» (1931), «Татар теле һәм әдәбияты программасы урта мәктәпләр өчен» (1936), «Программалар тулы булмаган урта һәм урта мәктәпләр өчен» (1938)/.
40-60 елларда татар телен укытудагы яңалыклар һәм махсус хезмәтләр / М.Галлямованың «Сөйләү телен үстерү методикасы» (1944), «Татар теле методикасы» (1945), «Башлангыч мәктәпләрдә татар теле методикасы» (1950), М.Фазлуллинның «Татар теле методикасы» (1954), Б.Мифтаховның «V-VП классларда грамматик анализ методикасы» (1960), «Татар теле синтаксисын укыту методикасы» (1968) һ.б.
1977 елда, әти-әниләрнең теләкләрен истә тотып, рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен татар теле һәм әдәбияты буенча чыккан катнаш программалар, дәреслекләр.
70-80 елларда татар телен укыту методикасына зур өлеш керткән методистлар һәм тел галимнәре, аларның хезмәтләре / М.Мәхмүтов, М.Зәкиев, Д.Тумашева, Г.Саттаров, В.Хаков, Ф.Вәлиева, Ф.Йосыпов, Ф.Сафиуллина, Б.Мифтахов, С.Ибраһимов һ.б./.
1991-2005 елларда рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен чыккан татар теле программалары һәм дәреслекләре.
Татар телен укыту методикасының бүгенге торышы. «Мәгариф», «Фән һәм мәктәп», «Русский язык в школе» журналларына күзәтү ясау һәм тел укыту методикасына караган мәсьәләләрне тикшерү.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиева Ф.С. М.Х.Корбангалиевның татарларга һәм татар булмаганнарга татар теле укыту буенча методик системасы: Дисс… канд. пед. наук. – Казан, 1951. – 286 б.
2. Вәлиева Ф. Танылган галим, педагог //Мәгариф. – 2004. – №3. – 19 б.
3.Загидуллин И.К. Татарская школа и русификаторская политика царизма во второй половине XIX в. / Народное просвещение у татар в дооктябрьский период. – Казань, 1992. – С. 60-84.
4.3агидуллина Д.Ф. Из истории преподавания татарской литературы в дооктябрьской школе / Народное просвещение у татар в дооктябрьский период. – Казань, 1992. – С. 105-118.
5.Исхаков М. Феномен татарского джадидизма: Введение к социокультурному осмыслению. – Казан: Иман, 1997. – 79 с.
6.Ногман М. XVII-XVIII йөзләрдәге кулъязма сүзлекләр: – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1969. – 112 б.
7.Фахрутдинов Р.Р. Татарское либерально-демократическое движение в конце XIX – начале XX вв.: Идеология и политическая программа. Дисс.… канд. истор. наук. – Казань, 1996. – 214 с.
8.Харисов Ф.Ф. «Учредить единожды навсегда...». Социально-исторические условия обучения татарскому языку русских и других народов: Учебное пособие. – Казань: Таң – Заря, 1995. – 58 с.
9.Шакурова М.М. Основные этапы становления методики преподавания татарского языка в иноязычной аудитории // Ученые записки (ТТТИ). – Вып. 4. – Казань, 1998. – С. 39-52.
10.Шәкүрова М.М. «Мөхтәрәм карт педагог» (М.Х.Корбангалиевның тууына 130 ел тулу уңаеннан) // Языковые уровни и их анализ. – Казань, 2003. – 45-49 б.
11.Шәкүрова М.М. «Һәрбер галим мөгаллим вә педагог була алмыйдыр» // Ученые записки (ТТТИ). – Вып. 12. – Казань, 2004. – 46-49 б.
12.Юсупова А.Ш. Историко-лингвистическая характеристика и анализ самоучителей и разговорников татарского языка конца ХVIII – начала XX вв.: Автореф. дис. канд. филол. наук. – Казань, 1994. – 18 с.
III. Предмет буларак татар телен укыту методикасы
Мәктәптә укыту предметы буларак татар теле, аның эчтәлеге, башка предметлар арасында тоткан урыны. Татар теленең көндәлек кулланылышын гамәлгә ашыру (1992 елның 8 иче июлендә Татарстан Югары Советы «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы Законын, 1994 елның 20 нче июлендә Татарстан Югары Советы «Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасы»н кабул итү, Татарстан Республикасы укучы яшьләрен тәрбияләү концепциясе (1993), «Мәгариф турында» Татарстан Республикасы Законы (1994) һ.б. Татар телен укыту барышында аларны тормышка ашыру юллары һәм чаралары.
Рус һәм татар мәктәпләрендә татар телен укыту бурычлары:
1. Укучыларның сүз байлыгын арттыру;
2. Логик фикерләү сәләтен үстерү;
3. Укучыларның сөйләмә һәм язма телен камилләштерү;
4. Тел өйрәтүдә сөйләм эшчәнлегенең дүрт төреннән файдалану (ишетеп аңлау, сөйләү (диалог, монолог), уку, язу);
5. Тел өйрәтүне татар халкының тарихы, сәнгате, мәдәнияте, гореф-гадәтләре белән тыгыз бәйләү;
6. Тел гыйлеме, аның төп бүлекләре турында ныклы белем бирү һәм күнекмәләр формалаштыру;
7. Тел гыйлеме тармакларын бүлекара бәйләнеш принцибына нигезләп өйрәтү.
Мәктәптә татар телен укытуның принциплары:
I. Дидактик принциплар (фәннилек; тарихилык; системалылык, эзлеклелек һәм күчемлелек; теоретик материалны гамәли яктан ныгыту; күрсәтмәлелек; укучыларга индивидуаль һәм дифференциаль якын килү; предметара бәйләнеш, укучыны шәхес буларак үстерү, уку-укыту барышының тәрбияви характерда булуы һ.б.).
П. Методик һәм лингвистик принциплар (бүлекара бәйләнеш; функциональ-коммуникатив; функциональ-семантик; чагыштырма; стилистик аерымлау һ.б.).
Дәреслек төзү принциплары. Дәреслекнең методик системасы. Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен чыккан татар теле программаларына, дәреслекләренә, методик кулланмаларга, дидактик материалларга күзәтү ясау.
Совет мәктәпләрендә кулланылган татар теле программаларына кыскача күзәтү ясау. Хәзерге көн татар теле программалары, эчтәлеге, төзелеше һәм аларга куелган таләпләр. Программаларның төзелеш принциплары.
Әдәбият исемлеге
1.Национальная школа: вопросы методики и лингводидактики / Сб. науч. статей. – М.: Изд-во ИНПО, 1998. – 164 с.
2.Преемственность и перспективы в обучении русскому языку: Пособие для учителя / Под ред. В.В.Бабайцевой и др. – М.: 1979. – 101 с.
3.Русский язык в национальной школе: Проблемы лингводидактики / Под ред. Н.М.Шанского, Н.З.Бакеевой. – М.: Педагогика, 1977. – 248 с.
4.Сафиуллина Ф.С. Татар телен рус теле белән чагыштырып өйрәнү // Мәгариф. – 1996. – № 3. – 12-14 б.
5.Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең төп принциплары / Изучение татарского языка в регионах Российской Федерации: Проблемы и перспективы. – Казань: Школа, 1998. – С. 78-81.
6.Федоренко Л.П. Принципы и методы обучения русскому языку. – М.: Просвещение, 1973. – 160 с.
7.Шакурова М.М. Современные учебники татарского языка для русскоязычных учащихся и основные принципы их построения / Материалы итоговой научно-практической конференции за 1999 г. – Казань: Изд-во ТГГИ, 2000. – С. 30-32.
IV. Татар телен укытуның төп методлары, алымнары һәм
чаралары
Метод төшенчәсенең тар һәм киң мәгънәләре, аның вазифалары.
Татар теле методикасы тарихында укыту методлары һәм аларның әһәмияте / К.Насыйри, Г.Ибраһимов, М.Корбангалиев, М.Галлямова, М.Фазлуллин һ.б./
Укыту методларын төркемләү / М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, Б.В.Беляев, А.В.Текучев, М.И.Мәхмүтов, Б.М.Мифтахов, М.З.Зәкиев, А.Н.Щукин/.
Хәзерге методикада кулланыла торган методларга характеристика бирү (гомумметодологик методлар, гомумдидактик методлар, хосусый методлар).
Тел дәресләрендә кулланыла торган төп һәм ярдәмче алымнар: фонетик, лексик, грамматик, пунктуацион һәм стилистик анализлар ясау, сүзлекләр белән эшләү, хаталарны төзәтү, төсле рәсемнәр һәм картиналар белән эшләү, диктантлар, изложениелөр һәм сочинениеләр яздыру, төрле уен элементлары куллану, карточкалар белән эшләү һ.б.
Укыту чаралары: таблицалар, схемалар, иллюстрацияләр, картиналар, диафильмнар, грампластинкалар, магнитофон язмалары, слайд һ.б. Күрсәтмәлелекнең төрләре: күрүгә нигезләнгән күрсәтмә әсбаплар, ишетүгә нигезләнгән күрсәтмә әсбаплар, күрү-ишетүгә нигезләнгән күрсәтмә әсбаплар.
Әдәбият исемлеге
1.Биктагиров К.Л. Наглядность на уроках языка. – Казань: Изд-во КГУ, 1980. – 48 с.
2.Дидактика средней школы / Под ред. М.Н.Скаткина. – М.: Просвещение, 1982. – 319 с.
3.Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. – М.: Педагогика, 1981. – 185 с.
4.Мәхмүтов М.И. Мәктәптә проблемалы укытуны оештыру. – Казан: Таткитнәшр., 1980. – 230 б.
5.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студещов пед. ин-тов по спец: №2101 «Рус. яз. и лит». /М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская, М.Р.Львов и др. – М.: Просвещение, 1990. – С. 84-97.
6.Мифтахов Б.М. Татар телен укыту методлары һәм алымнары (4-5 нче класслар материалында). – Казан: Тат. кит. нәшр., 1983. – 112 б.
7.Скаткин М.Н. Методология и методика педагогических исследований: в помощь начинающему исследователю. – М.: Педагогика, 1986. – 152 с.
8.Текучев А.В. Методика русского языка в средней школе. – М.: Просвещение, 1970. – 606 с.
9.Шәкүрова М.М. Телгә өйрәтү методлары һәм алымнары // Мәгариф. – 2003. – № 7. – 19-21 б.
10.Щукин А.Н. Методика краткосрочного обучения русскому языку как иностранному. – М.: Русский язык, 1984. – 126 с.
V. Татар теле дәресләре
Мәктәптә уку-укыту эшен оештыруның төп формасы буларак дәрес. Дәресләрнең төзелеше, эчтәлеге һәм аларга куелган таләпләр. Тел дәресләренең нәтиҗәле узуын тәэмин итүче шартлар.
Дәресләрнең традицион бүленеше:
а) темага, телнең кайсы бүлеген өйрәнүгә бәйле рәвештә (фонетика, лексика, сүз ясалышы, морфология, синтаксис һ.б.);
б) нинди метод кулланылуга карап (дәрес-лекция, дәрес-әңгәмә, дәрес-диспут һ.б.);
в) төп максаттан чыгып (яңа материалны өйрәнү дәресләре, белем һәм күнекмәләрне ныгыту дәресләре, йомгаклау дәресләре, гомумиләштерү дәресләре, контроль дәресләр һ.б.).
Укучыларның татар теленнән белемнәрен бәяләү критерийлары. Тикшерү формасы буларак сорау. Белем һәм күнекмәләрне тикшерүнең нәтиҗәле юлы – төрле мөстәкыйль эшләр (тест, перфокарта, грамматик анализлар һ.б.). өйгә эш бирү һәм аны тикшерү юллары.
Укытучының дәрескә хәзерләнүе. Традицион календарь һәм тематик планнар / Ю.Б.Зотов, В.А.Онищук, М.И.Мәхмүтов, К.Л.Биктаһиров, Ф.С.Вәлиева, Г.Ф.Саттаров һ.б./.
Тел укыту методикасы эшләгән яңа төр календарь һәм тематик планнар / М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская һ.б./.
Дәрес планы, дәрес эшкәртмәсе, аларга куелган дидактик таләпләр. Дәрес өчен алынган материалга логик, дидактик һәм психологик анализ ясау. Тел дәресләренә анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.Биктагиров К.Л. Фонетика укытуда техник чаралардан файдалану. -Казан: Казан ун-ты нәшр., 1971. – 14-17 б.
2.Вәлиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 89-95 б.
3.Габдуллин Г. Дәресең ничек үтә, укытучы? // Мәгариф. – 1992. – № 8. – 23 б.
4.3отов Ю.Б. Организация современного урока: Книга для учителя / Под ред. П.И.Пидкасистого. – М.: Просвещение, 1984. – 144 с.
5.Исмәгыйлева С.Г. Туган тел дәресләре. – Алабуга, 1984. – 56 б.
6.Махмутов М.И. Современный урок. – М.: Педагогика, 1981. – 157 с.
7.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов / М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская и др. – М.: Просвещение, 1990. – С. 97-103.
8.Онищук В.А. Урок в современной школе: Пособие для учителя. 2-е изд., перераб. – М.: Просвещение, 1986. – 158 с.
VI. Фонетика, графика һәм орфоэпиягә өйрәтү методикасы
Фонетика, графика һәм орфоэпиягә өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары, эчтәлеге һәм әһәмияте. Фәнни грамматикаларда һәм дәреслекләрдә материалның яктыртылышы.
Фонетикага өйрәтүдә методик принциплар (аваз белән хәреф арасындагы аерма, авазларны морфемалар эчендә карау, авазларны өйрәтүне ишетеп аңлауга нигезләү һ.б.)
Фонетикага өйрәтүнең метод һәм алымнары. Мәктәптә фонетиканы өч аспекттан чыгып өйрәтү (физиологик, акустик, функциональ). Фонетика дәресләрендә фәнни фонетика элементлары, материалны «аваздан хәрефкә» принцибына нигезләп аңлату.
Фонетика бүлегендә укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләр (фонетика, графика, орфоэпия, аваз, хәреф, сузыкларның кыскаруы (редукция), җайлашу (аккомодация), охшашлану (ассимиляция), сингармонизм законы, дифтонг һ.б.).
Фонетика, графика һәм орфографиягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик мәсьәләләре: фонетиканың башка фәннәр белән бәйләнеше, сөйләм аппараты, сузык һәм тартыкларны тасвирлау, фонетик закончалыклар (аваз һәм хәреф арасындагы аерма; ике авазга билге булып йөрүче хәрефләр һәм аларның язылышы; әйтелешен, язылышын кагыйдәләштереп булмаган сүзләр (хат — һава, мин — миң, аны — аңы һ.б.); урыс теле аша кергән алынма сузыклар һәм тартыклар; фонетик диалектизмнар һ.б.).
Коммуникатив һәм фонетик күнегүләр. Ишетеп аңлауга нигезләнгән эш төрләре.
Фонетик анализ ясау методикасы (Ф.С.Вәлиева, Г.Ф.Саттаров, Х.Х.Сәлимов, Н.М.Шанский һ.б.).
Әдәбият исемлеге
1.Абдуллина Р. Паузалар // Фән һәм мәктәп. – 1997. – № 4. – 100-104 б.
2.Бадыйков К. Авазларны өйрәнү // Мәгариф. – 1995. – № 1-7.
3.Сәлимов Х.Х. Татар теленең орфоэпик сүзлеге. – Чаллы: Камаз нәшр., 1995. – 127 б.
4.Сәлимов Х.Х. Татар теле фонетикасы. – Чаллы: Камаз нәшр., 1993. – 31 б.
5.Сәлимов Х.Х., Закиров Р.М. Татар теле фонетикасы: Теоретик мәсьәләләр, күнегүләр, табышмаклар һәм башваткычлар. – Алабуга, 1998. – 63 б.
6.Современный русский язык: Учеб. для студентов пед. ин-тов по спец. №2101 «Рус. яз. и лит.» В 3 ч. Ч. 1. Введение. Лексика. Фразеология. Фонетика. Графика и орфография / Н.М.Шанский, В.В.Иванов. 2-е изд., испр. и доп. – М.: Просвещение, 1987. – 192 с.
7.Сөнгатов Г.М. Татар диалектларының фонетикасы. – Казан: Фикер, 1998. – 44 б.
8.Хәкимҗан Ф.С. Татар әдәби теле фонетикасы: Күнегүләр җыентыгы. – Казан, 2000. – 28 б.
9.Хәкимҗан Ф.С. Татар әдәби теле: Фонетика: Югары уку йорты студентлары өчен. – Тулыл. 2 нче басма. – Казан: ТДГИ нәшр., 2001. – 108 б.
10.Хисамова Ф.М. Хәзерге татар теле фонетикасы: Татар филологиясе бүлеге студентлары өчен методик күрсәтмәләр. – Казан, 1987. – 44 б.
11.Юсупов Ф.Ю. Җирле сөйләш шартларында фонетика укыту. – Казан: Таткитнәшр, 1977. – 165 б.
VII. Орфографиягә өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә орфографиягә өйрәтүнең максатлары, бурычлары һәм әһәмияте. Татар алфавиты һәм орфографиясенең кыскача тарихы (К.Насыйри, Ш.Таһири, Г.Нугайбәк, М.Корбангалиев, Г.Алпаров, Г.Ибраһимов, М.Фазлуллин, Ш.Рамазанов, Х.Курбатов һ.б. фикерләренә күзәтү ясау).
Орфографиягә өйрәтүдә төп методик юнәлешләр. Бүгенге көндә татар алфавиты һәм орфографиясе хакында бәхәсләр, латин графикасына күчү мәсьәләләре, яңа татар алфавиты.
Орфографиягә өйрәтүнең методик принциплары (дөрес язарга өйрәтүдә аңлылык һәм автоматизм; орфографик-фонетик, орфографик-морфологик принциплар; орфографияне бәйләнешле сөйләм үстерүнең язма формалары белән бәйләү һ.б.)
Орфографиягә өйрәтүнең метод һәм алымнары. Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (орфография, дөрес язу кагыйдәләре, орфографик принциплар һ.б.).
Орфографиягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (орфографиягә өйрәтүне фонетика һәм грамматика белән бәйләү, дөрес язу кагыйдәләрен үзләштерү алымнары, укучыларның орфографик грамоталылыгын өйрәнү, орфографик хаталар белән эш һәм аларны бетерү юллары һ.б.).
Грамматик-орфографик анализ.
Әдәбият исемлеге
1.Ганиев Ф.А. Формы инфинитива и их правописание / Языковые уровни и их взаимодействие. – Казань, 1990. – С. 134-139.
2.Гәрәева Г. Орфографик күнегүләр //Мәгариф. – 1995. – №8. – 23-24 б.
3.Ибраһимов Ф.И. Белем әлифбадан башлана: Татарча уку-язуга өйрәтү методикасы һәм татар әлифбалары тарихы: Тулыл., яңарт. басма. – Казан: Мәгариф, 1994. – 256 б.
4.Курбатов Х.Р. Татар әдәби теленең алфавит һәм орфография тарихы. – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 139 б.
5.Мифтахов Б.М. Татар теле орфографиясенең һәм пунктуациясенең кыен очраклары. – Казан: Таткитнәшр, 1970.
6.Нуриева А.Х. Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан: Мәгариф, 1996. – 144 б.
7.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. I. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан; Казан: Фикер, 1998. – 104-151 б.
8.Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан, 1983. – 279 б.
9.Татар теленең орфография сүзлеге: 140000 чамасы сүз һәм сүз формасы теркәлде / Төз.: Ганиев, И.И.Сабитова. – Казан, 2002. – 432 б.
10.Хәкимжан Ф. Нигә «е»не үпкәләтергә? // Гыйльми язмалар (ТДГИ), 1999. – № 7. – 148-151 б.
VIII. Лексикологиягә өйрәтү методикасы
Лексикологиягә өйрәтү методикасының коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары, эчтәлеге һәм әһәмияте. Фәнни грамматикаларда һәм дәреслекләрдә материалның бирелеше.
Мәктәптә лексикологиягә өйрәтүнең методик принциплары (лексик-фонетик, лексик-сүзьясалыш, лексик-грамматик, функциональ-семантик принциплар, сүзләрне сайлап алу принцибы һ.б.).
Лексикологиягә өйрәтүнең методлары. Төп һәм ярдәмче алымнар (лексик-этимологик анализ; сүзлекләр белән эшләү; сүзлек диктанты яздыру; мәкаль, табышмак һәм җырлардан синонимнар, антонимнар, омонимнар таптыру; лексик уен элементлары кертү һ.б.).
Лексика бүлегендә укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләрнең сүзлекчәсен булдыру (сүз, лексик мәгънә, лексика, лексикография, ономастика, антропонимика, топонимика, этимология, фразеологик әйтелмә һ.б.)
Лексикологиягә өйрәтүнең теоретик һәм методик мәсьәләләре: сүзләрнең нинди мәгънә белдерүе, яңа сүзләр ничек тууы, телнең ничек алынмалар кабул итүе, аваздаш, мәгънәдәш һәм капма-каршы сүзләрнең ничек барлыкка килүе турында мәгълүмат бирү; сүзләрнең мәгънәләрен җөмләләр, контекст эчендә карау; укучыларның сүз байлыгын арттыру өчен, диалог һәм монологлар төзетү; сүзлекләр белән эшләүнең төрле күнегүләреннән (лексик-семантик, лексик-орфоэпик, лексик-орфографик, лексик-грамматик һ.б.) файдалану.
Сүзгә лексик анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.Әхәтов Г.Х. Татар теленең лексикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1995. – 93 б.
2.Дергачева Г.И., Кузина О.С. и др. Методика преподавания русского языка как иностранного на начальном этапе. – М.: Русский язык, 1986.–239 с.
3.3әкиев М.З., Зинина Ә.С. Мәктәпта неологизмнарны өйрәтү / Туган телне укыту мәсьәләләре. – Казан, 1981. – 81-89 б.
4.Поварисов С. Сүз һәм сәнгатьле сөйләм. – Уфа: «Китап» нәшр., 1997. – 224 б.
5.Рәхимова А. Сүзләрнең килеп чыгышы // Мәгариф. – Казан. – 1993. – № 6. – 22-23 б.
6.Рәхимова Р.К. Татар теленең һөнәрчелек лексикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1993. – 160 б.
7.Саттаров Г.Ф. Мәктәптә туган як ономастикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1984. – 208 б.
8.Саттаров Г.Ф. Татар антропонимикасы. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1990. – 278 б.
9.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Лексикология. – Казан: Хәтер, 1999. – 288 б.
IX. Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтү
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары һәм әһәмияте. Тел гыйлеменең аерым бүлеге буларак, беренче тапкыр программага кертелүе, сүз төзелешенең урыны һәм эчтәлеге. Фәнни грамматикаларда һәм дәреслекләрдә материалның яктыртылышы. Сүз төзелешен тикшерүдә ике төрле классификация, аларның уңай һәм кимчелекле яклары. Сүз төзелешен тикшерүдә шартлы тамгалар һәм аларның дәреслекләрдә кулланылышы.
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүнең методик принциплары (лексик-сүзьясалыш, грамматик-сүзьясалыш, функциональ-сүзьясалыш, бүлекара бәйләнеш һ.б.).
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүдә методлар һәм алымнар. Бу бүлектә укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләр (сүзләрнең мәгънәле кисәкләре, тамыр, кушымча, нигез, сүз ясагыч кушымча, мөнәсәбәт белдерүче кушымчалар, модальлек кушымчасы (форма (төр) ясагыч кушымча), бәйләгеч (төрләндергеч) кушымча, сүзьясалыш ысуллары һ.б.).
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүнең теоретик һәм методик мәсьәләләре.
Сүзләрне төзелеше ягыннан тикшерү үрнәкләре.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиуллина З.М., Зиннәтуллина К.З., Сәгыйтов М.А. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе. – Казан, 1972. – 206 б.
2.Ганиев Ф.Ә. Хәзерге татар әдәби теле: Сүзьясалышы. – Казан: Мәгариф, 2000. – 270 б.
3.Нигъмәтуллов М. Мәктәптә сүз төзелешен өйрәнү // Совет мәктәбе. –1988. – № 8. – 23-25 б.
4. Татар грамматикасы. 3 томда. Т. I. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1998. – 152-475 б.
5.Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1978. – 8-23 б.
6.Фәрдиева X., Зиннәтуллина К., Хәбибуллина 3. Терәк схемалар кулланып (Сүз ясалышы. V сыйныф) // Мәгариф. – 1999. – № 2. – 28 б.
7.Шәкурова М.М. Дәреслекләр һәм программалар төзүдә бүлекара бәйләнеш // Гыйльми язмалар (ТДГИ). – Казан, 1997. – № 1. – 81-89 б.
X. Грамматикага өйрәтү методикасы
Грамматикага өйрәтүнең максаты һәм бурычлары, әһәмияте. Мәктәп дәреслекләрендә грамматик материалның бирелеше.
Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларын грамматикага өйрәтүдә коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик һәм социаль компетенцияләр.
Грамматикага өйрәтүнең төп принциплары (грамматик теория белән сөйләм практикасының берлеге принцибы, морфология һәм синтаксисны өйрәтүдә бүлекара бәйләнеш принцибы, стилистик нормаларның кулланылыш принцибы, чагыштырма принцип, функциональ-семантик принцип һ.б.).
Грамматикага өйрәтү методлары (фәнни методлар, фәнни-гамәли һәм гамәли методлар /Л.П.Федоренко/). Грамматикага өйрәтүнең төп һәм ярдәмче алымнары.
Грамматик төшенчәләрнең сүзлекчәсе.
Грамматик анализ һәм аны үткәрү методикасы.
Морфологиягә өйрәтү методикасы
Морфологиягә өйрәтү методикасының коммуникатив, фәнни һәм тәрбияви максатлары, эчтәлеге һәм әһәмияте.
Морфологиягә өйрәтүнең төп бурычлары: 1) сүз төркемнәре турында тирән мәгълүмат бирү һәм аларны аерырга өйрәтү; 2) исемнәр һәм фигыльләрнең төрләнешен контекстта карау; 3) укучыларның сүз байлыгын сүз төркемнәре хисабына баету; 4) морфология курсын бәйләнешле сөйләмә һәм язма телгә таянып ныгыту; 5) сүз төркемнәрен үзләштереп, дөрес укырга һәм язарга өйрәтү һ.б.
Фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә морфология бүлегенең бирелеше, урыны һәм әһәмияте.
Морфологиягә өйрәтүнең төп методлары: репродуктив һәм аңлату-күрсәтү методлары (сүз ясагыч һәм мөнәсәбәт белдерүче кушымчалар, тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше, фигыль юнәлешләре һ.б.); өлешчә эзләнү, проблемалы укыту һәм тикшеренү методлары (сыйфат турында төшенчә бирү, хикәя фигыль, аның заманнары, зат-сан белән төрләнеше һ.б.).
Морфология курсында укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләр (килеш, тартым категориясе, юнәлеш, зат-сан, юклык формалары, грамматик мәгънә, аналитик формалар, сыйфат фигыльнең исемләшүе, исемгә күчү очраклары һ.б.).
Мәктәптә морфологиягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик мәсьәләләре (сүз төркемнәренең эчке бүленеше / Д.Г.Тумашева, З.М.Вәлиуллина, К.3.3иннәтуллина/, сүз төркемнәре турында тирән мәгълүмат бирүне лексик-семантик, морфологик, синтаксик принципларга нигезләү, аларның ясалышы, дөрес язылышы һәм җөмләдә кулланылыш үзенчәлекләре, сүз төркемнәрен гомумиләштереп кабатлау юллары һ.б.).
Морфологик анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.Әхмәтшина Ф. Сүз төркемнәрен кабатлау // Мәгариф. – 1999. — № 2. – 33-36 б.
2.Гаррапова Р. «Рәвеш» темасын үткәндә иҗади язма эшләр // Мәгариф. – 1997. – № 8. – 34 б.
3.Иванов И. «Сан» темасына тестлар // Мәгариф, – 1998. – № 10. – 41-43 б.
4.Иванов И. «Сыйфат» темасына тестлар // Мәгариф. – 1998. – № 3. – 28-29 б.
5.Максимов Н.В. Татар теленнән кулланма: Орфография һәм морфология. Икенче китап. – Казан: КДТУ нәшр., 2000. – 130 б.
6.Маһиярова Р., Сафиуллин В. «Фигыль» темасын йомгаклау // Мәгариф. – 2001. – № 2. – 23-25 б.
7.Миңнуллин Ф. Фигыльләрнең юнәлеш категориясе // Мәгариф. – 1997. – № 4. – 16 б.
8.Озерская В.П. Изучение морфология ва синтаксической основе (5 класс). – М.: Просвещение, 1979. – 96 с.
9.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Күнегүләр һәм кызыклы материаллар җыентыгы: (Педагогия училищелары һәм гимназияләр өчен). –Казан: Таткитнәшр, 1992. – 319 б.
10.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Югары уку йортларының әзерлек факультетлары һәм абитуриентлар өчен дәреслек. – Казан: Казан ун-ты нәшр, 1993. – 283 б.
11.Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1978. – 220 б.
12.Шәкүрова М.М. Мәктәптә төшем килешенең кушымчасыз төрен өйрәтү // Уровни языка и их анализ. – Казань, 2002. – С. 89-93.
Синтаксиска өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә синтаксиска өйрәтүнең максаты, бурычлары, эчтәлеге, әһәмияте, фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә материалның бирелеше.
Синтаксиска өйрәтүнең методик принциплары (интонацион, морфологик-синтаксик, лексик-синтаксик һ.б.). Синтаксиска өйрәтүнең метод һәм алымнары.
Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (синтаксик берәмлекләр, бәйләүче чара, синтагма, катлаулы төзелмә һ.б.).
Синтаксис укытуның кайбер теоретик һәм методик нигезләре (синтаксисны өлешләргә бүлеп өйрәнү, җөмләдә сүзләр бәйләнешен бәйләүче чарага карап билгеләү, җөмлә кисәкләрен аерып тануда сорау кую алымының уңай һәм кимчелекле яклары һ.б.).
Синтаксик анализ төрләре:
— өлешчә синтаксик анализ;
— тулы синтаксик анализ.
Әдәбият исемлеге
1.3әйнуллина Ә., Нигъмәтуллов М. Синтаксистан контроль эшләр // Мәгариф. – 1993. – № 4. – 23-24 б.
2. Зәкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле синтаксисы һәм пунктуациясе. – Казан, 1984. – 257 б.
3.Измайлова Г. Җөмләнең иярчен кисәкләре («Тәмамлык» темасын өйрәнү) // Мәгариф. – 2003. – № 5. – 24-28 б.
4.Измайлова Г. Белемнәрне ныгыту һәм тикшерү // Мәгариф. – 2003. – № 6-7.
5.Кашапов М., Сәгъдиева Р. Татар телендә синтаксик анализ төрләре // Методик кулланма. – Казан: ТДГИ нәшр., 2000. – 40 б.
6.Максимов Н.В., Шәйхразиева З.В. Таблицалар һәм схемалар / Кушма җөмлә синтаксисы: Укытучылар өчен методик ярдәмлек. – Казан: Школа, 2004. – 60 б.
7.Мисбахов Ф. «Кушма җөмлә»не беләсезме? // Мәгариф. – 2001. – № 10. – 24-25 б.
8.Сайкин Ш.Р. Синтаксик төзелмәләрнең аерымлануы, аның кыен очраклары. – Казан: Таткитнәшр, 1980. – 159 б.
9.Сафиуллина Ф.С., Ибраһимов С.М. Синтаксистан күнегүләр җыентыгы: VI-VIII класслар өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 202 б.
10.Синтаксистан методик күрсәтмәләр. / Төз.: С.М.Ибраһимов, Ф.С.Сафиуллина. – Казан, 1992. – 43 б.
11.Хәзерге татар әдәби теле синтаксисы: Методик кулланма: Журналистика, социология һәм психология факультетының татар бүлегендә читтән торып укучы студентлар өчен / Төз. И.Г.Мифтахова. – Казан, 2001. – 22 б.
12.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. III. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1999. – 512 б.
XI. Пунктуациягә өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә пунктуациягә өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатларыннан тыш танып белү һәм гамәли максатлары. Пунктуациягә өйрәтүдә төп бурычлар.
Мәктәп курсында татар теленең пунктуацион төзелеше, эчтәлеге һәм әһәмияте.
Пунктуациягә өйрәтүнең методик принциплары (пунктуацион-синтаксик, пунктуация һәм бәйләнешле сөйләм телен үстерү, фикерләргә өйрәтү берлеге, пунктуациянең сәнгатьле уку белән үзара бәйләнеше, интонацион принцип һ.б.).
Пунктуациягә өйрәтүнең метод һәм алымнары. Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (пунктуация, пунктуацион норма, тыныш билгесе һ.б.).
Пунктуациягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (программа һәм дәреслекләрдә урын алмаган кайбер тыныш билгеләре (!!!, ?.., ..., ?!, !?, ?!.,!.. һ.б.) турында мәгълүмат бирү һәм аларны гамәли куллана белү күнекмәләре булдыру юллары; тыныш билгеләрен куюны 3 принципка (синтаксик, мәгънәви, интонацион) нигезләп аңлату; пунктуацион хаталар һәм аларны бетерү юллары һ.б.).
Пунктуацион анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.3әкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле синтаксисы һәм пунктуациясе. –Казан: Таткитнәшр, 1984. – 257 б.
2.Мансурова Т. Тыныш билгесе тынгылык бирми // Мәгариф. – 1995. – № 12. – 22-23 б.
3.Мифтахов Б.М. Татар теле орфографиясе һәм пунктуациясенең кыен очраклары. – Казан: Таткитнәшр, 1970. – 160 б.
4.Сафиуллина Ф.С. Тыныш билгеләрен куюдагы үзгәрешләр / Татар теле, әдәбияты, тарихы – үткәне һәм бүгенгесе. – Казан, 2000. – 285-304 б.
5.Татар телендә тыныш билгеләре: Белешмә / Төз.: Ф.Сафиуллина, С.Ибраһимов, Ә.Вафина. – Казан: Мәгариф, 1995. – 47 б.
6.Хәбибуллина З. Тыныш билге хаталары // Мәгариф. – 2004. – № 5. – 18-19 б.
7.Шәкүрова М.М., Хәкимҗан Ф.С. Нокта тездем бер-бер артлы… // Гыйльми язмалар (ТДГИ). – Казан, 2001. – № 9. – 105-118 б.
8.Хәкимҗан Ф.С., Шәкүрова М.М. Хәзерге татар теле: Пунктуация. – Казан: Gumanitarya, 2003. – 388 б.
XII. Стилистика һәм сөйләм культурасына өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә стилистикага өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары, эчтәлеге, әһәмияте. Фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә материалның күләме, яктыртылышы.
Стилистикага өйрәтүнең методик принциплары (лексик-стилистик, синтаксик-стилистик, стилистик аерымлау һ.б.).
Стилистикага өйрәтүнең методлары. Төп һәм ярдәмче алымнар (чагыштыру, капма-каршы кую, синонимнар белән алмаштыру, стилистик эксперимент һ.б.).
Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (стиль, стилистика, функциональ стильләр, индивидуаль стиль, синтаксик синонимнар, сөйләм культурасы һ.б.).
Стилистикага өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (стилистика һәм сөйләм телен үстерү дәресләре арасында бәйләнеш булдыру, күнегүләр сайлауга таләпләр, стилистик хаталар һәм аларны төзәтү юллары, синтаксик синонимнарны өйрәнүдә өлешчә синтаксик анализдан файдалану, функциональ стиль үзенчәлекләрен аңлату һ.б.).
Стилистик анализ ясау үрнәкләре.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиев З.В. Эш кәгазьләре үрнәкләре (Образны деловых бумаг). –Казан: Таткитнәшр, 1997. – 95 б.
2.Галимуллина Ф. Дөрес, анык һәм төгәл // Мәгариф. – 1998. – № 8. – 48-49 б.
3.Ибраһимов С.М., Сафиуллина Ф.С. Практик стилистика: VI-VIII класслар өчен күнегүләр җыентыгы. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 202 б.
4.Ибраһимов С.М. Синтаксик стилистика. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1989. – 150 б.
5.Куприна М.А. Лингвистический анализ художественного текста. – М., 1980.
б.Курбатов Х.Р. Хәзерге татар әдәби теленең стилистик системасы. –Казан, 1971. – 192 б.
7.Поварисов С.Ш. Тел – күңелнең көзгесе. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 160 б.
8.Стилистика в школе. / А.И.Шорина и др. – Пермь: ПГУ, 1981. – 136 с.
9.Татар теле лексикасы һәм стилистикасы: Җыентык / Җав. ред. Х.Р.Курбатов. – Казан, 1982. – 102 б.
10.Хаков В.Х. Мәктәптә стилистиканы өйрәнү: Укытучылар өчен ярдәмлек. – Казан: Таткитнәшр, 1970. – 128 б.
11.Хаков В.Х. Татар әдәби теле (стилистика). – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 304 б.
12.Хәбибуллина 3. Эш кәгазьләре стилен өйрәтү // Мәгариф. – 1992. – № 11. – 22-24 б.
13.Чижова Т.И. Основы методики обучения стилистике в средней школе. – М.: Просвещение, 1987. – 175 с.
XIII. Бәйләнешле сөйләм үстерү методикасы
Мәктәптә бәйләнешле сөйләм үстерүнең максаты, бурычлары, эчтәлеге. Бәйләнешле сөйләм үстерү методикасының тарихына кыскача күзәтү ясау.
Хәзерге программада материалның бирелеше, күләме, тематикасы.
Бәйләнешле сөйләм үстерүнең методик принциплары (сөйләм үстерү һәм фикерләргә өйрәтүнең берлеге, сөйләмә һәм язма телнең үзара бәйләнеше, стилистик юнәлештә сөйләмә һәм язма телне үстерү, бәйләнешле сөйләм телен үстерүдә бүлекара бәйләнеш һ.б.).
Бәйләнешле сөйләм үстерүнең методлары. Алымнары (изложение һәм сочинение яздыру, сорауларга җавап бирү, сорауны формалаштыру, план белән эшләү, укыганны план буенча кыскача сөйләү, укыганны үзгәртеп сөйләү, тасвирлау, эш кәгазьләре язу һ.б.).
Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (бәйләнешле сөйләм, сөйләмә тел, язма тел, хикәяләү, фикерләү, тасвирлау, сәнгатьле уку һ. б.).
Бәйләнешле сөйләм үстерүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (татар әдәби теленең фонетик закончалыклары нигезендә орфоэпик нормаларны аңлату, сүз байлыгыннан тиешенчә файдаланырга өйрәтү, телнең грамматик төзелешен үзләштерү аша, төрле синтаксик төзелмәләр белән эш итү мөмкинлекләрен камилләштерү, сәнгатьле уку һәм сөйләү кагыйдәләре белән таныштыру, төрле төр изложение һәм сочинениеләр язарга өйрәтү һ.б.).
Әдәбият исемлеге
1.Габдулхаков В.Ф. Развитие связной русской речи учащихся в татарской школе: Пособие для учителей. – Казан: Тат. кн. изд-во, 1989.– 44 с.
2.Галимуллин Ф.Г. Мәктәптә сәнгатьле уку: Студентлар һәм укытучылар өчен уку әсбабы. – Казан, 1984. – 102 б.
3.Исследования по развитию связной речи учащихся: Сб. статей / Под ред. Т.А.Ладыженской. – М.: Педагогика, 1974. – 168 с.
4.Методика развития речи на уроках русского языка: Пособие для учителей / Сост. В.И.Капинос, А.Ю.Купалова и др. – М.: Просвещение, 1980. – 240 с.
5.Мифтахов Б.М. Ана теле дәресләрендә сөйләм үстерү методикасы. –Казан: Таткитнәшр, 1987. – 88 б.
6.Мифтахова Р. Реферат язарга өйрәтү // Мәгариф. – 1999. – № 8. – 48- 49 б.
7.Мөбарәкшина Ә. Сөйләм телен үстерү алымнары // Мәгариф. – 2001. – № 8. – 21 б.
8.Нуриев Р.Г. Сәнгатьле уку: Методик ярдәмлек. – Казан: Мастер Лайн, 2000. – 151 б.
9.Русова Н.Ю. Как писать сочинение, изложение и диктант: Уч. пособие для учащихся, абитуриентов и их родителей. – Ниж. Новгород: ДЕКОМ, 1994. – 191 с.
10.Хәбибуллина 3. Өйрәтү төрендәге язма эшләр // Мәгариф. – 1999. – № 6. – 24-26 б.
11.Хәбибуллина З., Фәрдиева Х. Бәйләнешле сөйләм үстерү: эш кәгазьләре язарга өйрәтү // Мәгариф. – 2002. – № 9. – 24-26 б.
XIV. Сыйныфтан тыш эшләр
Мәктәптә татар теленә бәйле сыйныфтан тыш эшләр. Сыйныфтан тыш эшләрнең төрләре:
– туган тел түгәрәге, тел бәйгесе, татар теле атналыгы, айлыгы, әдәби-музыкаль кичәләр, викторина, конкурс, диспут, лингвистик КВН, брейн-ринг, олимпиада, тел сөючеләр клубы, радиотапшыру, иҗат күргәзмәләре оештыру һ.б.;
– әдәби газета, бюллетень, журналлар чыгару, кулъязма альбом төзү, рефератлар язу һ.б.;
– өстәл уеннары: грамматик лото, домино уйнау, башваткычлар чишү һ.б. Сыйныфтан тыш эшләрне оештыру һәм үткәрү методикасы. Татар теленнән факультатив дәресләр. Аларның тематикасы, максаты. Факультатив дәресләрне оештыру һәм үткәрү юллары.
Әдәбият исемлеге
1.Вәгыйзов С.Г. Кызыклы грамматика: Укытучылар өчен кулланма. 3 нче басма. Тулыл. – Казан, 2002. – 207 б.
2.Исмәгыйлева С.Г. Татар теленнән класстан тыш эшләр. – Казан: Таткитнәшр, 1981. – 103 б.
3.Кружковая работа по русскому языку: Пособие для учителя / Сост. Н.Н.Ушаков. – М.: Просвещение, 1979. – 224 с.
4.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. №2101 «Рус. яз. и лит». /М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская, М.Р.Львов и др. – М.: Просвещение, 1990. – С. 313-324.
5.Нурмөхәммәтова Р. Тел бәйгесе // Мәгариф. – 1999. – № 2. – 24-26 б.
6.Панов Б.Т. Внеклассная работа по русскому языку: Пособие для учителей. – М.: Просвещение, 1980. – 208 с.
7.Рәфыйкова Г. Татар теле көннәре //Мәгариф. – 1992. – №12. – 27-28 б.
8.Сафиуллина Ф.С. Дәресләрдә уеннар // Мәгариф. – 2000. – № 2. – 36-40 б.
9.Ушаков Н.Н., Суворова Г.И. Внеурочная работа по русскому языку: Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1985. – 175 с.
10.Халикова Ф. Дәрестә уеннар // Мәгариф. – 1991. – № 4. – 14-16 б.
11.Халикова Ф.Туган телем – иркә гөлем (Бәйрәм кичәсе) // Мәгариф. – 1994. – № 2. – 48 б.
Мәҗбүри әдәбият
1. Вәлиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 456 б.
2. Ганиев Ф.Ә. Хәзерге татар әдәби теле: Сүзьясалышы. – Казан: Мәгариф, 2000. – 270 б.
3. Ибраһимов Ф.И. Белем әлифбадан башлана: Татарча уку-язуга өйрәтү методикасы һәм татар әлифбалары тарихы: Тулыл., яңарт. басма. – Казан: Мәгариф, 1994. – 256 б.
4.Исмәгыйлева С.Г. Татар теленнән класстан тыш эшләр. – Казан: Таткитнәшр, 1981. – 103 б.
5.Курбатов Х.Р. Татар әдәби теленең, алфавит һәм орфография тарихы. – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 139 б.
6.Методика / Под ред. А.А.Леонтьева, Т.А.Королевой. – М.: Русский язык, 1982. – 112 с.
7.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. №2101 «Рус. яз. и лит». /М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская, М.Р.Львов и др. – М.: Просвещение, 1990. – 368 с.
8.Мифтахов Б.М. Ана теле дәресләрендә сөйләм үстерү методикасы. –Казан: Таткитнәшр, 1987. – 88 б.
9.Мифтахов Б.М. Татар теле синтаксисын укыту методикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1968. – 235 б.
10.Саттаров Г.Ф. Мәктәптә туган як ономастикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1984. – 208 б.
11.Сафиуллина Ф.С. Текст төзелеше: Югары уку йортлары өчен дәреслек-кулланма. – Казан: Казан ун-ты нәшр, 1993. – 264 б.
12.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Лексикология. – Казан: Хәтер, 1999. – 288 б.
13.Сафиуллина Ф.С., Зәкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Мәгариф, 1994. – 320 б.
14.Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре. – Казан: Хәтер, 2001. – 432 б.
15.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. I. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1998. – 512 б.
16.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. III. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1999. – 512 б.
17.Татарская грамматика. В 3-х т. Т. II. / Ред. колл. М.З.Закиев и др. –Казань: Татарское кн. изд-во, 1993. – 397 с.
18.Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенчаТатарстан Республикасы Дәүләт программасы // Мәгариф. – 1996. – № 9. – 76-88 б.
19. «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы Законын гамәлләштерүнең төп юнәлешләре // Мәгариф – 1996 – № 9. – 68-75 б.
20.Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1978. – 220 б.
21.Федоренко Л.П. Принципы и методы обучения русскому языку. – М.: Просвещение, 1973. – 160 с.
22.Хаков В.Х. Татар әдәби теле (стилистика). – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 304 б.
23.Хәбибуллина З.Н., Җамалетдинова Л.М. Мәктәптә татар теле һәм әдәбияты кабинеты. – Казан: Таткитнәшр, 1981. – 78 б.
24.Хәкимҗан Ф.С. Татар әдәби теле: Фонетика: Югары уку йорты студентлары өчен. Тулыл. 2 нче басма. – Казан: ТДГИ нәшр., 2001. – 108 б.
25.Чижова Т.И. Основы методики обучения стилистике в средней школе. – М.: Просвещение, 1987. – 175 с.
26.Шакирова Л.З. Основы методики преподавания русского языка в татарской школе. – Казань: Татарское кн. изд-во, 1990. – 278 с.
V-ХI сыйныфлар өчен гамәлдәге дәреслекләр һәм программа
1.Харисов Ф.Ф., Харисова Ч.М., Маханова З.Х. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1998. – 139 б.
2.Максимов Н.В., Хәмидуллина М.З. Татар теле: Рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 6 нче сыйныфы өчен дәреслек (татар балалары өчен). / Яңадан эшләнгән 3 нче басма. – Казан: Мәгариф, 2005. – 191 б.
3.Асылгәрәева Р.Ә., Зиннәтова М.З. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 7 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1999. – 126 б.
4.Юсупов Р.А., Асылгәрәева М.К., Зиннуров М.К. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 8 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1999. – 206 б.
5.Зиннәтуллина К.З, Фатыйхова Ф.Ф. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 9 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1999. – 142 б.
6.Абдуллина Р.С., Шәйхиева Г.М. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 10 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 2000. – 157 б.
7.Сафиуллина Ф.С., Ибриһимов С.М. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 11 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 2000. – 175 б.
8.Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына ана теле һәм әдәбият укыту программалары: 1-11 нче сыйныфлар. – Казан: Мәгариф, 2003. – 127 б.
Методик кулланмалар һәм дидактик материаллар
1. Вәгыйзов С.Г. Кызыклы грамматика: Укытучылар өчен кулланма. 3 нче басма. Тулыл. – Казан, 2002. – 207 б.
2.3аһидуллина Д.Ф., Нуриева Ф.Ш., Гыйләҗев Т.Ш. Туган телне яратсаң: Татар теле һәм әдәбиятыннан имтиханнарга хәзерләнү өчен ярдәмлек. – Казан: ТДГИ, 1997. – 67 б.
3.3әкиев М.З., Ибраһимов Г.Б., Ибраһимов С.М. Татар теленнән дидактик материаллар / 7-8 нче класслар өчен: Укытучылар өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1989. – 86 б.
4.Максимов Н.В. Морфология һәм орфография буенча кулланмалар. Беренче китап. – Казан: Таң, 1995. – 60 б.
5.Максимов Н.В., Трофимова С.М., Хәмидуллина М.З. Татар теленнән дидактик материаллар. – Казан: Мәгариф, 2000. – 175 б.
6.Максимов Н.В. Урта мәктәптә татар теле укыту: Фонетика. Морфология: Укытучы өчен методик кулланма. – Казан: Мәгариф, 2004. – 159 б.
7.Максимов Н.В., Шәйхразиева З.В. Таблицалар һәм схемалар / Кушма җөмлә синтаксисы: Укытучылар өчен методик ярдәмлек. – Казан: Школа, 2004. – 60 б.
8.Мифтахов Б.М. Ана теле дәресләрендә сөйләм үстерү методикасы: Татар теле һәм әдәбияты укытучылары өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1987. – 88 б.
9.Татар теленнән күнегүләр җыентыгы: Рус мәктәпләрендә эшләүче укытучылар өчен методик ярдәмлек / Төз.: Нигъмәтуллина Р.Р., Хәйруллина Р.М., Шәрифуллина Г.К. – Яр Чаллы, 2002. – 99 б.
10.Трофимова С.М. Татар теле һәм әдәбияты укытучысына (Рус һәм татар мәктәпләренең татар теле һәм әдәбияты укытучылары өчен методик ярдәмлек). – Казан: Яңалиф, 2005. – 220 б.
11.Тумашева Д.Г., Вәлиуллина З.М. 5 нче класста татар теле дәресләре: Укытучылар өчен методик кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1984. – 112 б.
12.Хаков В.Х. Стилистика һәм сүз сәнгате: Укытучыларга ярдәмлек. –Казан: Таткитнәшр, 1979. – 158 б.
13.Хаков В.Х. Татар теле стилистикасы. Күнегүләр җыентыгы: Укытучылар өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1980. – 142 б.
14.Харисов Ф.Ф., Харисова Ч.М. Рус мәктәпләрендә татар балаларына ана теле укыту: Укытучылар өчен методик кулланма: 5 нче сыйныф. – Казан, 2000. – 61 б.
15.Шәмсетдинова Р.Р. Татар теле: Күнегүләр. Анализ үрнәкләре. Тестлар. – Казан: Тат. кит. нәшр., 2005. – 160 б.
Язма эшләр уздыру өчен ярдәмлек
1.Гыймадиева Н.С., Баһавиева Р.Ә. Контроль диктантлар һәм изложениеләр: Татар һәм рус мәктәпләре өчен. – Казан: Яңалиф, 2004. – 96 б.
2.Сайкин Ш.Р. Диктантлар җыентыгы: IV-VIII класслар өчен: Урта мәктәп укытучыларына кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 160 б.
3.Сайкин Ш.Р. IV-VIII классларда изложениеләр: Тел-әдәбият укытучылары өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1978. – 160 б.
4.Хәбибуллина З.Н., Мәҗитова Р.С. Диктантлар җыентыгы: Татар мәктәпләренең V-IХ, рус мәктәпләренең II-ХI сыйныфлары өчен. Укытучылар өчен кулланма. – Казан: Мәгариф, 1993. – 158 б.
5.Хәбибуллина З.Н. Изложениеләр җыентыгы: Татар урта гомими белем бирү мәктәбенең 5-11 нче, рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 2-11 сыйныфлары өчен. – 2 нче тулыл. басма. – Казан: Мәгариф, 2003. – 239 б.
6.Язма эшләр җыентыгы: Рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 9 нчы сыйныфларында укучы татар балаларына ана теленнән язма имтиханнарга хәзерләнү һәм аны үткәрү өчен тестлар / Төз.: Ч.М.Харисова. – Казан, 2004. – 77 б.
КАЗАН ДӘҮЛӘТ УНИВЕРСИТЕТЫ
Татар филологиясе һәм тарихы факультеты
Татар теле һәм әдәбиятын укыту методикасы кафедрасы
РУС МӘКТӘПЛӘРЕНДӘ УКУЧЫ ТАТАР БАЛАЛАРЫНА ТАТАР ТЕЛЕН УКЫТУ МЕТОДИКАСЫ
ПРОГРАММА
КАЗАН – 2005
Программа 2005 нче елның 28 нче октябрендә КДУның татар теле һәм әдәбиятын укыту методикасы кафедрасы утырышында расланды
Төзүчеләр: филол. ф. канд., доц. М.М.Шәкүрова,
асс. З.В.Шәйхразиева,
филол. ф. канд., асс. А.Ф.Йосыпов
Фәнни мөхәррире: филол. ф. докт., проф. Ф.Й.Йосыпов
Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту программасын булдыру, методикасын, дәреслекләрен эшләү гаять актуаль проблемалардан санала. 2004 нче елның 9 нчы сентябрендә Татарстан Дәүләт Советы тарафыннан «2004–2013 елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасы» расланды. Анда, дәүләт теле буларак, татар телен Татарстан Республикасының бөтен халкы тарафыннан өйрәнү һәм бертигез күләмдә татар-рус, рус-татар икетеллелегенә ирешү өчен, шартлар тудыру бурычы куелды һәм татар теленең мәктәп курсын эшләүгә, бигрәк тә гамәлгә кертүгә зур игътибар ителде.
Бу уңайдан рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту программасын төзүнең максаты – мәктәптә татар телен укытуның төзек бер системасын күзаллау (максат, бурычларын аерып күрсәтү, эчтәлеген, принципларын, укыту методларын һәм алымнарын ачыклау, укучыларның тулы грамоталылыгына ирешү юлларын өйрәнү, сөйләмә һәм язма тел культурасын, фикерләү сәләтләрен үстерү, сөйләмиятнең дүрт төрен дә тормышка ашыру (ишетеп аңлау, уку, сөйләү һәм язу), тел гыйлеме нигезләрен аңлап үзләштерү, балаларда кешелеклелек, шәфкатьлелек хисләре тәрбияләү һ.б.), укытуның сыйфатын яхшыртуның асылына төшенү, фәнни-методик белемгә ия булуда ярдәм итү.
Югарыда санап үткән максатларга ирешү укучыларның коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик, социаль һ.б. өлкәләргә караган компетенцияләрен формалаштырганда гамәлгә ашырыла.
Әлеге программа беренче тапкыр татар теле методикасының тарихын, аның үсеш этапларын өйрәтүне үз эченә ала, укытуның бүгенге торышына, соңгы методик яңалыкларга күзәтү ясый. Чөнки студентның һөнәри-методик әзерлеге фән буларак тел методикасының үткәнен, хәзергесен, аның теориясен җентекләп үзләштерүдән һәм белемнәрне укучыларга җиткерү, аларга телнең барлык нечкәлекләрен, серләрен өйрәтә алу осталыгыннан тора.
Югарыда әйтелгәннәрне күз алдында тотып, программада, беренчедән, фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә теоретик материалның ни дәрәҗәдә яктыртылышы исәпкә алынды. Икенчедән, мәктәп программаларында тел гыйлеме белән бәйле булган атамаларны (терминнарны) өйрәнү шактый зур урын алса да, лингвистик төшенчәләрнең эчтәлеген төгәл ачыклауны таләп иткән минимум эшләнмәгәнлектән, аңа да зур игътибар бирелде.
Өченчедән, соңгы елларда сүзләрнең килеп чыгышын билгеләүдә, бирелгән җөмләләрдә ассызыкланган сүзләрнең мәгънәләрен аңлатуда, укучыларның язма эшләрендә төгәлсезлекләр китте. Мәктәп программасында сүзлекләр белән эшләүгә бик аз вакыт бирелә, ләкин татар теленең синонимнар, антонимнар, омонимнар сүзлекләре, аңлатмалы, фразеологик сүзлекләр белән һәр дәрестә диярлек эшләү зарури. Шуны исәпкә алып, татар телен укыту методикасы программасында сүзлекләр белән бәйле булган күнегүләр (лексик-фонетик, лексик-орфографик, лексик-семантик, лексик-морфологик, лексик-синтаксик күнегүләр) эшләтү тәкъдим ителде. Чөнки укучыларның сүз байлыгын арттыру, лексик минимумны ачыклау, сүзләрнең кулланылышын, төрләнешен, мәгънә төсмерләрен җөмләләр һәм текст эчендә карау, дөрес әйтелешен, язылышын өйрәтү – татар теленең мөһим мәсьәләләреннән санала. Текстлар аша телнең гаять киң мөмкинлекләрен, функциональ үзенчәлекләрен күрсәтергә дә җай туа.
Дүртенчедән, тел гыйлеме бүлекләрен өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик мәсьәләләре, аларны чишү юллары системага салынды.
Программада тел гыйлеме бүлекләре һәр сыйныфта аерым-аерым өйрәтелсә дә, алар арасында эзлекле бәйләнеш сакланырга тиешлек ассызыклана. Укытуның системалылыгы укучылардан әледән-әле үткән материалны кабатлауны, ныгытуны һәм алган белемнәрне тирәнәйтүне, яңа өйрәнәчәк материал белән бәйләнеш булдыруны таләп итә. Бу таләпләрне тормышка ашыруда методик һәм лингвистик принцип – бүлекара бәйләнеш принцибы – әһәмиятле роль уйный. Әлбәттә, бу принцип программада төрле формаларда чагылыш таба: лексик-фонетик, лексик-морфологик, морфологик-синтаксик, лексик-синтаксик яктан. Гомумән, программа тел материалын өйрәтүне җөмләләр белән генә чикләмичә, текст эчендә карау һәм аларга лингвистик анализ ясауны үзәккә ала. Шуңа күрә студент тексттагы лексик, грамматик берәмлекләрне аңлап үзләштерүнең нигезендә методик һәм лингвистик принциплар (бүлекара бәйләнеш, функциональ-коммуникатив, функциональ-семантик, чагыштырма, стилистик аерымлау һ.б.) ятуын истән чыгармаска тиеш. Бу принциплар текстларның тәэсир итү көчен билгеләүче психологик, җәмгыяви, лингвистик факторлар белән дә тыгыз бәйләнгән.
Шулай итеп, рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту методикасы программасы студенттан, теоретик материалны аңлатканда, тирән белем бирү белән беррәттән, укучыларда телгә карата кызыксыну уятуны һәм иң мөһиме – аны аңлап, дөрес итеп сөйләшергә, логик фикерләргә өйрәтүне, телнең психолингвистик үзенчәлекләренә дә игътибар бирүне, коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик компетенцияләрне истә тотуны таләп итә.
I. Фән буларак татар телен укыту методикасы
Фән буларак татар телен укыту методикасы, аның тикшерү объекты һәм предметы, методологиясе. Татар телен укыту методикасының коммуникатив, фәнни һәм тәрбияви максатлары, аның төзелеше. Коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик һ.б. компетенцияләр.
Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына татар телен укыту методикасының фәнни нигезләре:
1. Татар телен укыту методикасының дидактик нигезләре;
2. Татар телен укыту методикасының методик нигезләре;
3. Татар телен укыту методикасының лингвистик нигезләре;
4. Татар телен укыту методикасының психологик нигезләре.
Татар телен укыту методикасы белән тарих, логика, фәлсәфә, этика, рус теле һәм әдәбияты һәм башка фәннәр арасындагы бәйләнешләр.
Татар телен укыту методикасының фәнни-тикшеренү ысуллары: фәнни-методик әдәбиятны өйрәнү һәм анализ ясау, максатчан күзәтү, әңгәмә, эксперимент, педагогик тәҗрибә, гомумиләштерү һ.б. Татар телен укыту методикасын баетуда, үстерүдә фәнни-тикшерү ысулларының әһәмияте.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 455 б.
2.Дидактика средней школы / Под ред. М.Н.Скаткина. – М.: Просвещение, 1982. – 319 с.
3.Дрига И.И. Проблема принципов обучения // Советская педагогика. –1980. – № 12. – С. 54-62.
4.Зәкиев М.З. Татар теленең кулланылыш сферасын киңәйтү мәсьәләләре // Татарстан Республикасы телләренең торышы: бүгенгесе һәм киләчәге. 1 нче кисәк. – Казан, 1999. – Б. 23-24.
5.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие / М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская и др. – М.: Просвещение, 1990. – 368 с.
6.Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре // Мәгариф. – 1992. – № 5. – 12-17 б.
7.Шакирова Л.З. Основы методики преподавания русского языка. 3-е изд. / Под ред. Н.М.Шанского. – Казань: Магариф, 1999. – 351 с.
II. Татар телен укыту методикасының тарихы
1. 1917 нче елга кадәр татар телен укыту: дәреслек хезмәтен башкарган беренче әлифбалар, грамматика китаплары, үз-үзеңә өйрәткечләр һәм аларның методикасы, структурасы.
К.Насыйриның татар һәм урыс телләрен укытуга керткән өлеше / “Нәхү: Русча өйрәнүче мөселман егетләре вә татарча өйрәнүче рус егетләре өчен тәсниф кыйлынды (1860), «Кавагыйд кыйраәт русия (»Русская азбука" (1889), "Әнмүзәҗ"(1895).
Татар телен гыйльми өйрәнүгә, татар телен укыту методикасын үстерүгә зур өлеш керткән Казан тюркология мәктәбенең роле (В.Радлов, Н.Катанов, Бодуэн де Куртене, В.А.Богородицкий, Г.Шәрәф һ.б.).
XX гасыр башында татар милли әдәби телен укыту өчен бик күп татарча дәреслекләр чыгу / Г.Ибраһимов «Татар сарыфы», «Татар нәхүе» (1911), Ә.Максудиның «Төрки сарыфы», «Төрки нәхүе» (1910), Г.Нугайбәк нең «Төрлек китабы» (1911), Җ.Вәлидинең «Татар теле имла һәм сарыф вә нәхү кагыйдәләре» (1915), Г.Сәгъдинең "Үз телемезчө мөкәммәл сарыф-нәхү" (1915) һ.б.
Татарча уку-язуга өйрәтү методикасын үстерүдә Г.Ибраһимовның 1916 елда язган «Татар телен ничек укытырга? (Телебезнең методикасы хакында бер тәҗрибә)» исемле хезмәтенең гыйльми һәм гамәли әһәмияте.
1905-1907 елдан соң яңа мәктәп-мэдрәсәләр ачылу, укытучылар өчен төрле газета-журналлар чыгу, татар теленнән программалар төзелү /«Ибтидаи рөшди мәктәпләр өчен» (1907), «Мәдрәсәи Мөхәммәдия» (1913) һ.б./, тел өйрәтүдә яңа ысуллар куллану.
2. 1917 елдан соң татар телен укытуның үсеш этаплары
Октябрь революциясеннән соң татар һәм рус мәктәпләрендә татар телен һәм әдәбиятын укытуның яңача куелышы, татар телен гамәлгә кую мәсьәләләре.
Комплекслап укыту методы, бригада-лаборатория, проектлар методы.
М.Корбангалиевнең методик эшчәнлеге / «Ана теле методикасы» (1918), «Укырга-язарга өйрәтү методикасы” 1940), грамматика укыту методлары һәм алымнары, дәреслекләре һәм аларны төзү принциплары.
Программа һәм дәреслекләр төзеп бастыруда күренекле тел галимнәреннән Х.Бәдигый, Р.Газизов, Г.Алпаров һәм башкаларның роле.
20-30 елларда чыккан рәсми программалар һәм аларга күзәтү ясау /»Программа по татарскому языку и литературе для татарских школ II ст." (1928), «Колхоз яшьләре мәктәпләре өчен ана теле һәм әдәбияты, программасы» (1931), «Татар теле һәм әдәбияты программасы урта мәктәпләр өчен» (1936), «Программалар тулы булмаган урта һәм урта мәктәпләр өчен» (1938)/.
40-60 елларда татар телен укытудагы яңалыклар һәм махсус хезмәтләр / М.Галлямованың «Сөйләү телен үстерү методикасы» (1944), «Татар теле методикасы» (1945), «Башлангыч мәктәпләрдә татар теле методикасы» (1950), М.Фазлуллинның «Татар теле методикасы» (1954), Б.Мифтаховның «V-VП классларда грамматик анализ методикасы» (1960), «Татар теле синтаксисын укыту методикасы» (1968) һ.б.
1977 елда, әти-әниләрнең теләкләрен истә тотып, рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен татар теле һәм әдәбияты буенча чыккан катнаш программалар, дәреслекләр.
70-80 елларда татар телен укыту методикасына зур өлеш керткән методистлар һәм тел галимнәре, аларның хезмәтләре / М.Мәхмүтов, М.Зәкиев, Д.Тумашева, Г.Саттаров, В.Хаков, Ф.Вәлиева, Ф.Йосыпов, Ф.Сафиуллина, Б.Мифтахов, С.Ибраһимов һ.б./.
1991-2005 елларда рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен чыккан татар теле программалары һәм дәреслекләре.
Татар телен укыту методикасының бүгенге торышы. «Мәгариф», «Фән һәм мәктәп», «Русский язык в школе» журналларына күзәтү ясау һәм тел укыту методикасына караган мәсьәләләрне тикшерү.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиева Ф.С. М.Х.Корбангалиевның татарларга һәм татар булмаганнарга татар теле укыту буенча методик системасы: Дисс… канд. пед. наук. – Казан, 1951. – 286 б.
2. Вәлиева Ф. Танылган галим, педагог //Мәгариф. – 2004. – №3. – 19 б.
3.Загидуллин И.К. Татарская школа и русификаторская политика царизма во второй половине XIX в. / Народное просвещение у татар в дооктябрьский период. – Казань, 1992. – С. 60-84.
4.3агидуллина Д.Ф. Из истории преподавания татарской литературы в дооктябрьской школе / Народное просвещение у татар в дооктябрьский период. – Казань, 1992. – С. 105-118.
5.Исхаков М. Феномен татарского джадидизма: Введение к социокультурному осмыслению. – Казан: Иман, 1997. – 79 с.
6.Ногман М. XVII-XVIII йөзләрдәге кулъязма сүзлекләр: – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1969. – 112 б.
7.Фахрутдинов Р.Р. Татарское либерально-демократическое движение в конце XIX – начале XX вв.: Идеология и политическая программа. Дисс.… канд. истор. наук. – Казань, 1996. – 214 с.
8.Харисов Ф.Ф. «Учредить единожды навсегда...». Социально-исторические условия обучения татарскому языку русских и других народов: Учебное пособие. – Казань: Таң – Заря, 1995. – 58 с.
9.Шакурова М.М. Основные этапы становления методики преподавания татарского языка в иноязычной аудитории // Ученые записки (ТТТИ). – Вып. 4. – Казань, 1998. – С. 39-52.
10.Шәкүрова М.М. «Мөхтәрәм карт педагог» (М.Х.Корбангалиевның тууына 130 ел тулу уңаеннан) // Языковые уровни и их анализ. – Казань, 2003. – 45-49 б.
11.Шәкүрова М.М. «Һәрбер галим мөгаллим вә педагог була алмыйдыр» // Ученые записки (ТТТИ). – Вып. 12. – Казань, 2004. – 46-49 б.
12.Юсупова А.Ш. Историко-лингвистическая характеристика и анализ самоучителей и разговорников татарского языка конца ХVIII – начала XX вв.: Автореф. дис. канд. филол. наук. – Казань, 1994. – 18 с.
III. Предмет буларак татар телен укыту методикасы
Мәктәптә укыту предметы буларак татар теле, аның эчтәлеге, башка предметлар арасында тоткан урыны. Татар теленең көндәлек кулланылышын гамәлгә ашыру (1992 елның 8 иче июлендә Татарстан Югары Советы «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы Законын, 1994 елның 20 нче июлендә Татарстан Югары Советы «Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасы»н кабул итү, Татарстан Республикасы укучы яшьләрен тәрбияләү концепциясе (1993), «Мәгариф турында» Татарстан Республикасы Законы (1994) һ.б. Татар телен укыту барышында аларны тормышка ашыру юллары һәм чаралары.
Рус һәм татар мәктәпләрендә татар телен укыту бурычлары:
1. Укучыларның сүз байлыгын арттыру;
2. Логик фикерләү сәләтен үстерү;
3. Укучыларның сөйләмә һәм язма телен камилләштерү;
4. Тел өйрәтүдә сөйләм эшчәнлегенең дүрт төреннән файдалану (ишетеп аңлау, сөйләү (диалог, монолог), уку, язу);
5. Тел өйрәтүне татар халкының тарихы, сәнгате, мәдәнияте, гореф-гадәтләре белән тыгыз бәйләү;
6. Тел гыйлеме, аның төп бүлекләре турында ныклы белем бирү һәм күнекмәләр формалаштыру;
7. Тел гыйлеме тармакларын бүлекара бәйләнеш принцибына нигезләп өйрәтү.
Мәктәптә татар телен укытуның принциплары:
I. Дидактик принциплар (фәннилек; тарихилык; системалылык, эзлеклелек һәм күчемлелек; теоретик материалны гамәли яктан ныгыту; күрсәтмәлелек; укучыларга индивидуаль һәм дифференциаль якын килү; предметара бәйләнеш, укучыны шәхес буларак үстерү, уку-укыту барышының тәрбияви характерда булуы һ.б.).
П. Методик һәм лингвистик принциплар (бүлекара бәйләнеш; функциональ-коммуникатив; функциональ-семантик; чагыштырма; стилистик аерымлау һ.б.).
Дәреслек төзү принциплары. Дәреслекнең методик системасы. Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен чыккан татар теле программаларына, дәреслекләренә, методик кулланмаларга, дидактик материалларга күзәтү ясау.
Совет мәктәпләрендә кулланылган татар теле программаларына кыскача күзәтү ясау. Хәзерге көн татар теле программалары, эчтәлеге, төзелеше һәм аларга куелган таләпләр. Программаларның төзелеш принциплары.
Әдәбият исемлеге
1.Национальная школа: вопросы методики и лингводидактики / Сб. науч. статей. – М.: Изд-во ИНПО, 1998. – 164 с.
2.Преемственность и перспективы в обучении русскому языку: Пособие для учителя / Под ред. В.В.Бабайцевой и др. – М.: 1979. – 101 с.
3.Русский язык в национальной школе: Проблемы лингводидактики / Под ред. Н.М.Шанского, Н.З.Бакеевой. – М.: Педагогика, 1977. – 248 с.
4.Сафиуллина Ф.С. Татар телен рус теле белән чагыштырып өйрәнү // Мәгариф. – 1996. – № 3. – 12-14 б.
5.Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең төп принциплары / Изучение татарского языка в регионах Российской Федерации: Проблемы и перспективы. – Казань: Школа, 1998. – С. 78-81.
6.Федоренко Л.П. Принципы и методы обучения русскому языку. – М.: Просвещение, 1973. – 160 с.
7.Шакурова М.М. Современные учебники татарского языка для русскоязычных учащихся и основные принципы их построения / Материалы итоговой научно-практической конференции за 1999 г. – Казань: Изд-во ТГГИ, 2000. – С. 30-32.
IV. Татар телен укытуның төп методлары, алымнары һәм
чаралары
Метод төшенчәсенең тар һәм киң мәгънәләре, аның вазифалары.
Татар теле методикасы тарихында укыту методлары һәм аларның әһәмияте / К.Насыйри, Г.Ибраһимов, М.Корбангалиев, М.Галлямова, М.Фазлуллин һ.б./
Укыту методларын төркемләү / М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, Б.В.Беляев, А.В.Текучев, М.И.Мәхмүтов, Б.М.Мифтахов, М.З.Зәкиев, А.Н.Щукин/.
Хәзерге методикада кулланыла торган методларга характеристика бирү (гомумметодологик методлар, гомумдидактик методлар, хосусый методлар).
Тел дәресләрендә кулланыла торган төп һәм ярдәмче алымнар: фонетик, лексик, грамматик, пунктуацион һәм стилистик анализлар ясау, сүзлекләр белән эшләү, хаталарны төзәтү, төсле рәсемнәр һәм картиналар белән эшләү, диктантлар, изложениелөр һәм сочинениеләр яздыру, төрле уен элементлары куллану, карточкалар белән эшләү һ.б.
Укыту чаралары: таблицалар, схемалар, иллюстрацияләр, картиналар, диафильмнар, грампластинкалар, магнитофон язмалары, слайд һ.б. Күрсәтмәлелекнең төрләре: күрүгә нигезләнгән күрсәтмә әсбаплар, ишетүгә нигезләнгән күрсәтмә әсбаплар, күрү-ишетүгә нигезләнгән күрсәтмә әсбаплар.
Әдәбият исемлеге
1.Биктагиров К.Л. Наглядность на уроках языка. – Казань: Изд-во КГУ, 1980. – 48 с.
2.Дидактика средней школы / Под ред. М.Н.Скаткина. – М.: Просвещение, 1982. – 319 с.
3.Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. – М.: Педагогика, 1981. – 185 с.
4.Мәхмүтов М.И. Мәктәптә проблемалы укытуны оештыру. – Казан: Таткитнәшр., 1980. – 230 б.
5.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студещов пед. ин-тов по спец: №2101 «Рус. яз. и лит». /М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская, М.Р.Львов и др. – М.: Просвещение, 1990. – С. 84-97.
6.Мифтахов Б.М. Татар телен укыту методлары һәм алымнары (4-5 нче класслар материалында). – Казан: Тат. кит. нәшр., 1983. – 112 б.
7.Скаткин М.Н. Методология и методика педагогических исследований: в помощь начинающему исследователю. – М.: Педагогика, 1986. – 152 с.
8.Текучев А.В. Методика русского языка в средней школе. – М.: Просвещение, 1970. – 606 с.
9.Шәкүрова М.М. Телгә өйрәтү методлары һәм алымнары // Мәгариф. – 2003. – № 7. – 19-21 б.
10.Щукин А.Н. Методика краткосрочного обучения русскому языку как иностранному. – М.: Русский язык, 1984. – 126 с.
V. Татар теле дәресләре
Мәктәптә уку-укыту эшен оештыруның төп формасы буларак дәрес. Дәресләрнең төзелеше, эчтәлеге һәм аларга куелган таләпләр. Тел дәресләренең нәтиҗәле узуын тәэмин итүче шартлар.
Дәресләрнең традицион бүленеше:
а) темага, телнең кайсы бүлеген өйрәнүгә бәйле рәвештә (фонетика, лексика, сүз ясалышы, морфология, синтаксис һ.б.);
б) нинди метод кулланылуга карап (дәрес-лекция, дәрес-әңгәмә, дәрес-диспут һ.б.);
в) төп максаттан чыгып (яңа материалны өйрәнү дәресләре, белем һәм күнекмәләрне ныгыту дәресләре, йомгаклау дәресләре, гомумиләштерү дәресләре, контроль дәресләр һ.б.).
Укучыларның татар теленнән белемнәрен бәяләү критерийлары. Тикшерү формасы буларак сорау. Белем һәм күнекмәләрне тикшерүнең нәтиҗәле юлы – төрле мөстәкыйль эшләр (тест, перфокарта, грамматик анализлар һ.б.). өйгә эш бирү һәм аны тикшерү юллары.
Укытучының дәрескә хәзерләнүе. Традицион календарь һәм тематик планнар / Ю.Б.Зотов, В.А.Онищук, М.И.Мәхмүтов, К.Л.Биктаһиров, Ф.С.Вәлиева, Г.Ф.Саттаров һ.б./.
Тел укыту методикасы эшләгән яңа төр календарь һәм тематик планнар / М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская һ.б./.
Дәрес планы, дәрес эшкәртмәсе, аларга куелган дидактик таләпләр. Дәрес өчен алынган материалга логик, дидактик һәм психологик анализ ясау. Тел дәресләренә анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.Биктагиров К.Л. Фонетика укытуда техник чаралардан файдалану. -Казан: Казан ун-ты нәшр., 1971. – 14-17 б.
2.Вәлиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 89-95 б.
3.Габдуллин Г. Дәресең ничек үтә, укытучы? // Мәгариф. – 1992. – № 8. – 23 б.
4.3отов Ю.Б. Организация современного урока: Книга для учителя / Под ред. П.И.Пидкасистого. – М.: Просвещение, 1984. – 144 с.
5.Исмәгыйлева С.Г. Туган тел дәресләре. – Алабуга, 1984. – 56 б.
6.Махмутов М.И. Современный урок. – М.: Педагогика, 1981. – 157 с.
7.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов / М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская и др. – М.: Просвещение, 1990. – С. 97-103.
8.Онищук В.А. Урок в современной школе: Пособие для учителя. 2-е изд., перераб. – М.: Просвещение, 1986. – 158 с.
VI. Фонетика, графика һәм орфоэпиягә өйрәтү методикасы
Фонетика, графика һәм орфоэпиягә өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары, эчтәлеге һәм әһәмияте. Фәнни грамматикаларда һәм дәреслекләрдә материалның яктыртылышы.
Фонетикага өйрәтүдә методик принциплар (аваз белән хәреф арасындагы аерма, авазларны морфемалар эчендә карау, авазларны өйрәтүне ишетеп аңлауга нигезләү һ.б.)
Фонетикага өйрәтүнең метод һәм алымнары. Мәктәптә фонетиканы өч аспекттан чыгып өйрәтү (физиологик, акустик, функциональ). Фонетика дәресләрендә фәнни фонетика элементлары, материалны «аваздан хәрефкә» принцибына нигезләп аңлату.
Фонетика бүлегендә укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләр (фонетика, графика, орфоэпия, аваз, хәреф, сузыкларның кыскаруы (редукция), җайлашу (аккомодация), охшашлану (ассимиляция), сингармонизм законы, дифтонг һ.б.).
Фонетика, графика һәм орфографиягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик мәсьәләләре: фонетиканың башка фәннәр белән бәйләнеше, сөйләм аппараты, сузык һәм тартыкларны тасвирлау, фонетик закончалыклар (аваз һәм хәреф арасындагы аерма; ике авазга билге булып йөрүче хәрефләр һәм аларның язылышы; әйтелешен, язылышын кагыйдәләштереп булмаган сүзләр (хат — һава, мин — миң, аны — аңы һ.б.); урыс теле аша кергән алынма сузыклар һәм тартыклар; фонетик диалектизмнар һ.б.).
Коммуникатив һәм фонетик күнегүләр. Ишетеп аңлауга нигезләнгән эш төрләре.
Фонетик анализ ясау методикасы (Ф.С.Вәлиева, Г.Ф.Саттаров, Х.Х.Сәлимов, Н.М.Шанский һ.б.).
Әдәбият исемлеге
1.Абдуллина Р. Паузалар // Фән һәм мәктәп. – 1997. – № 4. – 100-104 б.
2.Бадыйков К. Авазларны өйрәнү // Мәгариф. – 1995. – № 1-7.
3.Сәлимов Х.Х. Татар теленең орфоэпик сүзлеге. – Чаллы: Камаз нәшр., 1995. – 127 б.
4.Сәлимов Х.Х. Татар теле фонетикасы. – Чаллы: Камаз нәшр., 1993. – 31 б.
5.Сәлимов Х.Х., Закиров Р.М. Татар теле фонетикасы: Теоретик мәсьәләләр, күнегүләр, табышмаклар һәм башваткычлар. – Алабуга, 1998. – 63 б.
6.Современный русский язык: Учеб. для студентов пед. ин-тов по спец. №2101 «Рус. яз. и лит.» В 3 ч. Ч. 1. Введение. Лексика. Фразеология. Фонетика. Графика и орфография / Н.М.Шанский, В.В.Иванов. 2-е изд., испр. и доп. – М.: Просвещение, 1987. – 192 с.
7.Сөнгатов Г.М. Татар диалектларының фонетикасы. – Казан: Фикер, 1998. – 44 б.
8.Хәкимҗан Ф.С. Татар әдәби теле фонетикасы: Күнегүләр җыентыгы. – Казан, 2000. – 28 б.
9.Хәкимҗан Ф.С. Татар әдәби теле: Фонетика: Югары уку йорты студентлары өчен. – Тулыл. 2 нче басма. – Казан: ТДГИ нәшр., 2001. – 108 б.
10.Хисамова Ф.М. Хәзерге татар теле фонетикасы: Татар филологиясе бүлеге студентлары өчен методик күрсәтмәләр. – Казан, 1987. – 44 б.
11.Юсупов Ф.Ю. Җирле сөйләш шартларында фонетика укыту. – Казан: Таткитнәшр, 1977. – 165 б.
VII. Орфографиягә өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә орфографиягә өйрәтүнең максатлары, бурычлары һәм әһәмияте. Татар алфавиты һәм орфографиясенең кыскача тарихы (К.Насыйри, Ш.Таһири, Г.Нугайбәк, М.Корбангалиев, Г.Алпаров, Г.Ибраһимов, М.Фазлуллин, Ш.Рамазанов, Х.Курбатов һ.б. фикерләренә күзәтү ясау).
Орфографиягә өйрәтүдә төп методик юнәлешләр. Бүгенге көндә татар алфавиты һәм орфографиясе хакында бәхәсләр, латин графикасына күчү мәсьәләләре, яңа татар алфавиты.
Орфографиягә өйрәтүнең методик принциплары (дөрес язарга өйрәтүдә аңлылык һәм автоматизм; орфографик-фонетик, орфографик-морфологик принциплар; орфографияне бәйләнешле сөйләм үстерүнең язма формалары белән бәйләү һ.б.)
Орфографиягә өйрәтүнең метод һәм алымнары. Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (орфография, дөрес язу кагыйдәләре, орфографик принциплар һ.б.).
Орфографиягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (орфографиягә өйрәтүне фонетика һәм грамматика белән бәйләү, дөрес язу кагыйдәләрен үзләштерү алымнары, укучыларның орфографик грамоталылыгын өйрәнү, орфографик хаталар белән эш һәм аларны бетерү юллары һ.б.).
Грамматик-орфографик анализ.
Әдәбият исемлеге
1.Ганиев Ф.А. Формы инфинитива и их правописание / Языковые уровни и их взаимодействие. – Казань, 1990. – С. 134-139.
2.Гәрәева Г. Орфографик күнегүләр //Мәгариф. – 1995. – №8. – 23-24 б.
3.Ибраһимов Ф.И. Белем әлифбадан башлана: Татарча уку-язуга өйрәтү методикасы һәм татар әлифбалары тарихы: Тулыл., яңарт. басма. – Казан: Мәгариф, 1994. – 256 б.
4.Курбатов Х.Р. Татар әдәби теленең алфавит һәм орфография тарихы. – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 139 б.
5.Мифтахов Б.М. Татар теле орфографиясенең һәм пунктуациясенең кыен очраклары. – Казан: Таткитнәшр, 1970.
6.Нуриева А.Х. Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан: Мәгариф, 1996. – 144 б.
7.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. I. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан; Казан: Фикер, 1998. – 104-151 б.
8.Татар теленең орфографик сүзлеге. – Казан, 1983. – 279 б.
9.Татар теленең орфография сүзлеге: 140000 чамасы сүз һәм сүз формасы теркәлде / Төз.: Ганиев, И.И.Сабитова. – Казан, 2002. – 432 б.
10.Хәкимжан Ф. Нигә «е»не үпкәләтергә? // Гыйльми язмалар (ТДГИ), 1999. – № 7. – 148-151 б.
VIII. Лексикологиягә өйрәтү методикасы
Лексикологиягә өйрәтү методикасының коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары, эчтәлеге һәм әһәмияте. Фәнни грамматикаларда һәм дәреслекләрдә материалның бирелеше.
Мәктәптә лексикологиягә өйрәтүнең методик принциплары (лексик-фонетик, лексик-сүзьясалыш, лексик-грамматик, функциональ-семантик принциплар, сүзләрне сайлап алу принцибы һ.б.).
Лексикологиягә өйрәтүнең методлары. Төп һәм ярдәмче алымнар (лексик-этимологик анализ; сүзлекләр белән эшләү; сүзлек диктанты яздыру; мәкаль, табышмак һәм җырлардан синонимнар, антонимнар, омонимнар таптыру; лексик уен элементлары кертү һ.б.).
Лексика бүлегендә укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләрнең сүзлекчәсен булдыру (сүз, лексик мәгънә, лексика, лексикография, ономастика, антропонимика, топонимика, этимология, фразеологик әйтелмә һ.б.)
Лексикологиягә өйрәтүнең теоретик һәм методик мәсьәләләре: сүзләрнең нинди мәгънә белдерүе, яңа сүзләр ничек тууы, телнең ничек алынмалар кабул итүе, аваздаш, мәгънәдәш һәм капма-каршы сүзләрнең ничек барлыкка килүе турында мәгълүмат бирү; сүзләрнең мәгънәләрен җөмләләр, контекст эчендә карау; укучыларның сүз байлыгын арттыру өчен, диалог һәм монологлар төзетү; сүзлекләр белән эшләүнең төрле күнегүләреннән (лексик-семантик, лексик-орфоэпик, лексик-орфографик, лексик-грамматик һ.б.) файдалану.
Сүзгә лексик анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.Әхәтов Г.Х. Татар теленең лексикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1995. – 93 б.
2.Дергачева Г.И., Кузина О.С. и др. Методика преподавания русского языка как иностранного на начальном этапе. – М.: Русский язык, 1986.–239 с.
3.3әкиев М.З., Зинина Ә.С. Мәктәпта неологизмнарны өйрәтү / Туган телне укыту мәсьәләләре. – Казан, 1981. – 81-89 б.
4.Поварисов С. Сүз һәм сәнгатьле сөйләм. – Уфа: «Китап» нәшр., 1997. – 224 б.
5.Рәхимова А. Сүзләрнең килеп чыгышы // Мәгариф. – Казан. – 1993. – № 6. – 22-23 б.
6.Рәхимова Р.К. Татар теленең һөнәрчелек лексикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1993. – 160 б.
7.Саттаров Г.Ф. Мәктәптә туган як ономастикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1984. – 208 б.
8.Саттаров Г.Ф. Татар антропонимикасы. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1990. – 278 б.
9.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Лексикология. – Казан: Хәтер, 1999. – 288 б.
IX. Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтү
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары һәм әһәмияте. Тел гыйлеменең аерым бүлеге буларак, беренче тапкыр программага кертелүе, сүз төзелешенең урыны һәм эчтәлеге. Фәнни грамматикаларда һәм дәреслекләрдә материалның яктыртылышы. Сүз төзелешен тикшерүдә ике төрле классификация, аларның уңай һәм кимчелекле яклары. Сүз төзелешен тикшерүдә шартлы тамгалар һәм аларның дәреслекләрдә кулланылышы.
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүнең методик принциплары (лексик-сүзьясалыш, грамматик-сүзьясалыш, функциональ-сүзьясалыш, бүлекара бәйләнеш һ.б.).
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүдә методлар һәм алымнар. Бу бүлектә укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләр (сүзләрнең мәгънәле кисәкләре, тамыр, кушымча, нигез, сүз ясагыч кушымча, мөнәсәбәт белдерүче кушымчалар, модальлек кушымчасы (форма (төр) ясагыч кушымча), бәйләгеч (төрләндергеч) кушымча, сүзьясалыш ысуллары һ.б.).
Сүз төзелешен һәм ясалышын өйрәтүнең теоретик һәм методик мәсьәләләре.
Сүзләрне төзелеше ягыннан тикшерү үрнәкләре.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиуллина З.М., Зиннәтуллина К.З., Сәгыйтов М.А. Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе. – Казан, 1972. – 206 б.
2.Ганиев Ф.Ә. Хәзерге татар әдәби теле: Сүзьясалышы. – Казан: Мәгариф, 2000. – 270 б.
3.Нигъмәтуллов М. Мәктәптә сүз төзелешен өйрәнү // Совет мәктәбе. –1988. – № 8. – 23-25 б.
4. Татар грамматикасы. 3 томда. Т. I. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1998. – 152-475 б.
5.Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1978. – 8-23 б.
6.Фәрдиева X., Зиннәтуллина К., Хәбибуллина 3. Терәк схемалар кулланып (Сүз ясалышы. V сыйныф) // Мәгариф. – 1999. – № 2. – 28 б.
7.Шәкурова М.М. Дәреслекләр һәм программалар төзүдә бүлекара бәйләнеш // Гыйльми язмалар (ТДГИ). – Казан, 1997. – № 1. – 81-89 б.
X. Грамматикага өйрәтү методикасы
Грамматикага өйрәтүнең максаты һәм бурычлары, әһәмияте. Мәктәп дәреслекләрендә грамматик материалның бирелеше.
Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларын грамматикага өйрәтүдә коммуникатив, лингвистик, этнокультурологик һәм социаль компетенцияләр.
Грамматикага өйрәтүнең төп принциплары (грамматик теория белән сөйләм практикасының берлеге принцибы, морфология һәм синтаксисны өйрәтүдә бүлекара бәйләнеш принцибы, стилистик нормаларның кулланылыш принцибы, чагыштырма принцип, функциональ-семантик принцип һ.б.).
Грамматикага өйрәтү методлары (фәнни методлар, фәнни-гамәли һәм гамәли методлар /Л.П.Федоренко/). Грамматикага өйрәтүнең төп һәм ярдәмче алымнары.
Грамматик төшенчәләрнең сүзлекчәсе.
Грамматик анализ һәм аны үткәрү методикасы.
Морфологиягә өйрәтү методикасы
Морфологиягә өйрәтү методикасының коммуникатив, фәнни һәм тәрбияви максатлары, эчтәлеге һәм әһәмияте.
Морфологиягә өйрәтүнең төп бурычлары: 1) сүз төркемнәре турында тирән мәгълүмат бирү һәм аларны аерырга өйрәтү; 2) исемнәр һәм фигыльләрнең төрләнешен контекстта карау; 3) укучыларның сүз байлыгын сүз төркемнәре хисабына баету; 4) морфология курсын бәйләнешле сөйләмә һәм язма телгә таянып ныгыту; 5) сүз төркемнәрен үзләштереп, дөрес укырга һәм язарга өйрәтү һ.б.
Фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә морфология бүлегенең бирелеше, урыны һәм әһәмияте.
Морфологиягә өйрәтүнең төп методлары: репродуктив һәм аңлату-күрсәтү методлары (сүз ясагыч һәм мөнәсәбәт белдерүче кушымчалар, тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнеше, фигыль юнәлешләре һ.б.); өлешчә эзләнү, проблемалы укыту һәм тикшеренү методлары (сыйфат турында төшенчә бирү, хикәя фигыль, аның заманнары, зат-сан белән төрләнеше һ.б.).
Морфология курсында укучылар үзләштерергә тиешле төшенчәләр (килеш, тартым категориясе, юнәлеш, зат-сан, юклык формалары, грамматик мәгънә, аналитик формалар, сыйфат фигыльнең исемләшүе, исемгә күчү очраклары һ.б.).
Мәктәптә морфологиягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик мәсьәләләре (сүз төркемнәренең эчке бүленеше / Д.Г.Тумашева, З.М.Вәлиуллина, К.3.3иннәтуллина/, сүз төркемнәре турында тирән мәгълүмат бирүне лексик-семантик, морфологик, синтаксик принципларга нигезләү, аларның ясалышы, дөрес язылышы һәм җөмләдә кулланылыш үзенчәлекләре, сүз төркемнәрен гомумиләштереп кабатлау юллары һ.б.).
Морфологик анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.Әхмәтшина Ф. Сүз төркемнәрен кабатлау // Мәгариф. – 1999. — № 2. – 33-36 б.
2.Гаррапова Р. «Рәвеш» темасын үткәндә иҗади язма эшләр // Мәгариф. – 1997. – № 8. – 34 б.
3.Иванов И. «Сан» темасына тестлар // Мәгариф, – 1998. – № 10. – 41-43 б.
4.Иванов И. «Сыйфат» темасына тестлар // Мәгариф. – 1998. – № 3. – 28-29 б.
5.Максимов Н.В. Татар теленнән кулланма: Орфография һәм морфология. Икенче китап. – Казан: КДТУ нәшр., 2000. – 130 б.
6.Маһиярова Р., Сафиуллин В. «Фигыль» темасын йомгаклау // Мәгариф. – 2001. – № 2. – 23-25 б.
7.Миңнуллин Ф. Фигыльләрнең юнәлеш категориясе // Мәгариф. – 1997. – № 4. – 16 б.
8.Озерская В.П. Изучение морфология ва синтаксической основе (5 класс). – М.: Просвещение, 1979. – 96 с.
9.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Күнегүләр һәм кызыклы материаллар җыентыгы: (Педагогия училищелары һәм гимназияләр өчен). –Казан: Таткитнәшр, 1992. – 319 б.
10.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Югары уку йортларының әзерлек факультетлары һәм абитуриентлар өчен дәреслек. – Казан: Казан ун-ты нәшр, 1993. – 283 б.
11.Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1978. – 220 б.
12.Шәкүрова М.М. Мәктәптә төшем килешенең кушымчасыз төрен өйрәтү // Уровни языка и их анализ. – Казань, 2002. – С. 89-93.
Синтаксиска өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә синтаксиска өйрәтүнең максаты, бурычлары, эчтәлеге, әһәмияте, фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә материалның бирелеше.
Синтаксиска өйрәтүнең методик принциплары (интонацион, морфологик-синтаксик, лексик-синтаксик һ.б.). Синтаксиска өйрәтүнең метод һәм алымнары.
Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (синтаксик берәмлекләр, бәйләүче чара, синтагма, катлаулы төзелмә һ.б.).
Синтаксис укытуның кайбер теоретик һәм методик нигезләре (синтаксисны өлешләргә бүлеп өйрәнү, җөмләдә сүзләр бәйләнешен бәйләүче чарага карап билгеләү, җөмлә кисәкләрен аерып тануда сорау кую алымының уңай һәм кимчелекле яклары һ.б.).
Синтаксик анализ төрләре:
— өлешчә синтаксик анализ;
— тулы синтаксик анализ.
Әдәбият исемлеге
1.3әйнуллина Ә., Нигъмәтуллов М. Синтаксистан контроль эшләр // Мәгариф. – 1993. – № 4. – 23-24 б.
2. Зәкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле синтаксисы һәм пунктуациясе. – Казан, 1984. – 257 б.
3.Измайлова Г. Җөмләнең иярчен кисәкләре («Тәмамлык» темасын өйрәнү) // Мәгариф. – 2003. – № 5. – 24-28 б.
4.Измайлова Г. Белемнәрне ныгыту һәм тикшерү // Мәгариф. – 2003. – № 6-7.
5.Кашапов М., Сәгъдиева Р. Татар телендә синтаксик анализ төрләре // Методик кулланма. – Казан: ТДГИ нәшр., 2000. – 40 б.
6.Максимов Н.В., Шәйхразиева З.В. Таблицалар һәм схемалар / Кушма җөмлә синтаксисы: Укытучылар өчен методик ярдәмлек. – Казан: Школа, 2004. – 60 б.
7.Мисбахов Ф. «Кушма җөмлә»не беләсезме? // Мәгариф. – 2001. – № 10. – 24-25 б.
8.Сайкин Ш.Р. Синтаксик төзелмәләрнең аерымлануы, аның кыен очраклары. – Казан: Таткитнәшр, 1980. – 159 б.
9.Сафиуллина Ф.С., Ибраһимов С.М. Синтаксистан күнегүләр җыентыгы: VI-VIII класслар өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 202 б.
10.Синтаксистан методик күрсәтмәләр. / Төз.: С.М.Ибраһимов, Ф.С.Сафиуллина. – Казан, 1992. – 43 б.
11.Хәзерге татар әдәби теле синтаксисы: Методик кулланма: Журналистика, социология һәм психология факультетының татар бүлегендә читтән торып укучы студентлар өчен / Төз. И.Г.Мифтахова. – Казан, 2001. – 22 б.
12.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. III. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1999. – 512 б.
XI. Пунктуациягә өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә пунктуациягә өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатларыннан тыш танып белү һәм гамәли максатлары. Пунктуациягә өйрәтүдә төп бурычлар.
Мәктәп курсында татар теленең пунктуацион төзелеше, эчтәлеге һәм әһәмияте.
Пунктуациягә өйрәтүнең методик принциплары (пунктуацион-синтаксик, пунктуация һәм бәйләнешле сөйләм телен үстерү, фикерләргә өйрәтү берлеге, пунктуациянең сәнгатьле уку белән үзара бәйләнеше, интонацион принцип һ.б.).
Пунктуациягә өйрәтүнең метод һәм алымнары. Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (пунктуация, пунктуацион норма, тыныш билгесе һ.б.).
Пунктуациягә өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (программа һәм дәреслекләрдә урын алмаган кайбер тыныш билгеләре (!!!, ?.., ..., ?!, !?, ?!.,!.. һ.б.) турында мәгълүмат бирү һәм аларны гамәли куллана белү күнекмәләре булдыру юллары; тыныш билгеләрен куюны 3 принципка (синтаксик, мәгънәви, интонацион) нигезләп аңлату; пунктуацион хаталар һәм аларны бетерү юллары һ.б.).
Пунктуацион анализ ясау методикасы.
Әдәбият исемлеге
1.3әкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле синтаксисы һәм пунктуациясе. –Казан: Таткитнәшр, 1984. – 257 б.
2.Мансурова Т. Тыныш билгесе тынгылык бирми // Мәгариф. – 1995. – № 12. – 22-23 б.
3.Мифтахов Б.М. Татар теле орфографиясе һәм пунктуациясенең кыен очраклары. – Казан: Таткитнәшр, 1970. – 160 б.
4.Сафиуллина Ф.С. Тыныш билгеләрен куюдагы үзгәрешләр / Татар теле, әдәбияты, тарихы – үткәне һәм бүгенгесе. – Казан, 2000. – 285-304 б.
5.Татар телендә тыныш билгеләре: Белешмә / Төз.: Ф.Сафиуллина, С.Ибраһимов, Ә.Вафина. – Казан: Мәгариф, 1995. – 47 б.
6.Хәбибуллина З. Тыныш билге хаталары // Мәгариф. – 2004. – № 5. – 18-19 б.
7.Шәкүрова М.М., Хәкимҗан Ф.С. Нокта тездем бер-бер артлы… // Гыйльми язмалар (ТДГИ). – Казан, 2001. – № 9. – 105-118 б.
8.Хәкимҗан Ф.С., Шәкүрова М.М. Хәзерге татар теле: Пунктуация. – Казан: Gumanitarya, 2003. – 388 б.
XII. Стилистика һәм сөйләм культурасына өйрәтү методикасы
Урта мәктәптә стилистикага өйрәтүнең коммуникатив, фәнни, тәрбияви максатлары, бурычлары, эчтәлеге, әһәмияте. Фәнни грамматикаларда һәм мәктәп дәреслекләрендә материалның күләме, яктыртылышы.
Стилистикага өйрәтүнең методик принциплары (лексик-стилистик, синтаксик-стилистик, стилистик аерымлау һ.б.).
Стилистикага өйрәтүнең методлары. Төп һәм ярдәмче алымнар (чагыштыру, капма-каршы кую, синонимнар белән алмаштыру, стилистик эксперимент һ.б.).
Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (стиль, стилистика, функциональ стильләр, индивидуаль стиль, синтаксик синонимнар, сөйләм культурасы һ.б.).
Стилистикага өйрәтүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (стилистика һәм сөйләм телен үстерү дәресләре арасында бәйләнеш булдыру, күнегүләр сайлауга таләпләр, стилистик хаталар һәм аларны төзәтү юллары, синтаксик синонимнарны өйрәнүдә өлешчә синтаксик анализдан файдалану, функциональ стиль үзенчәлекләрен аңлату һ.б.).
Стилистик анализ ясау үрнәкләре.
Әдәбият исемлеге
1.Вәлиев З.В. Эш кәгазьләре үрнәкләре (Образны деловых бумаг). –Казан: Таткитнәшр, 1997. – 95 б.
2.Галимуллина Ф. Дөрес, анык һәм төгәл // Мәгариф. – 1998. – № 8. – 48-49 б.
3.Ибраһимов С.М., Сафиуллина Ф.С. Практик стилистика: VI-VIII класслар өчен күнегүләр җыентыгы. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 202 б.
4.Ибраһимов С.М. Синтаксик стилистика. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1989. – 150 б.
5.Куприна М.А. Лингвистический анализ художественного текста. – М., 1980.
б.Курбатов Х.Р. Хәзерге татар әдәби теленең стилистик системасы. –Казан, 1971. – 192 б.
7.Поварисов С.Ш. Тел – күңелнең көзгесе. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 160 б.
8.Стилистика в школе. / А.И.Шорина и др. – Пермь: ПГУ, 1981. – 136 с.
9.Татар теле лексикасы һәм стилистикасы: Җыентык / Җав. ред. Х.Р.Курбатов. – Казан, 1982. – 102 б.
10.Хаков В.Х. Мәктәптә стилистиканы өйрәнү: Укытучылар өчен ярдәмлек. – Казан: Таткитнәшр, 1970. – 128 б.
11.Хаков В.Х. Татар әдәби теле (стилистика). – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 304 б.
12.Хәбибуллина 3. Эш кәгазьләре стилен өйрәтү // Мәгариф. – 1992. – № 11. – 22-24 б.
13.Чижова Т.И. Основы методики обучения стилистике в средней школе. – М.: Просвещение, 1987. – 175 с.
XIII. Бәйләнешле сөйләм үстерү методикасы
Мәктәптә бәйләнешле сөйләм үстерүнең максаты, бурычлары, эчтәлеге. Бәйләнешле сөйләм үстерү методикасының тарихына кыскача күзәтү ясау.
Хәзерге программада материалның бирелеше, күләме, тематикасы.
Бәйләнешле сөйләм үстерүнең методик принциплары (сөйләм үстерү һәм фикерләргә өйрәтүнең берлеге, сөйләмә һәм язма телнең үзара бәйләнеше, стилистик юнәлештә сөйләмә һәм язма телне үстерү, бәйләнешле сөйләм телен үстерүдә бүлекара бәйләнеш һ.б.).
Бәйләнешле сөйләм үстерүнең методлары. Алымнары (изложение һәм сочинение яздыру, сорауларга җавап бирү, сорауны формалаштыру, план белән эшләү, укыганны план буенча кыскача сөйләү, укыганны үзгәртеп сөйләү, тасвирлау, эш кәгазьләре язу һ.б.).
Укучылар үзләштерергә тиешле лингвистик терминнар һәм төшенчәләр (бәйләнешле сөйләм, сөйләмә тел, язма тел, хикәяләү, фикерләү, тасвирлау, сәнгатьле уку һ. б.).
Бәйләнешле сөйләм үстерүнең кайбер теоретик һәм методик нигезләре (татар әдәби теленең фонетик закончалыклары нигезендә орфоэпик нормаларны аңлату, сүз байлыгыннан тиешенчә файдаланырга өйрәтү, телнең грамматик төзелешен үзләштерү аша, төрле синтаксик төзелмәләр белән эш итү мөмкинлекләрен камилләштерү, сәнгатьле уку һәм сөйләү кагыйдәләре белән таныштыру, төрле төр изложение һәм сочинениеләр язарга өйрәтү һ.б.).
Әдәбият исемлеге
1.Габдулхаков В.Ф. Развитие связной русской речи учащихся в татарской школе: Пособие для учителей. – Казан: Тат. кн. изд-во, 1989.– 44 с.
2.Галимуллин Ф.Г. Мәктәптә сәнгатьле уку: Студентлар һәм укытучылар өчен уку әсбабы. – Казан, 1984. – 102 б.
3.Исследования по развитию связной речи учащихся: Сб. статей / Под ред. Т.А.Ладыженской. – М.: Педагогика, 1974. – 168 с.
4.Методика развития речи на уроках русского языка: Пособие для учителей / Сост. В.И.Капинос, А.Ю.Купалова и др. – М.: Просвещение, 1980. – 240 с.
5.Мифтахов Б.М. Ана теле дәресләрендә сөйләм үстерү методикасы. –Казан: Таткитнәшр, 1987. – 88 б.
6.Мифтахова Р. Реферат язарга өйрәтү // Мәгариф. – 1999. – № 8. – 48- 49 б.
7.Мөбарәкшина Ә. Сөйләм телен үстерү алымнары // Мәгариф. – 2001. – № 8. – 21 б.
8.Нуриев Р.Г. Сәнгатьле уку: Методик ярдәмлек. – Казан: Мастер Лайн, 2000. – 151 б.
9.Русова Н.Ю. Как писать сочинение, изложение и диктант: Уч. пособие для учащихся, абитуриентов и их родителей. – Ниж. Новгород: ДЕКОМ, 1994. – 191 с.
10.Хәбибуллина 3. Өйрәтү төрендәге язма эшләр // Мәгариф. – 1999. – № 6. – 24-26 б.
11.Хәбибуллина З., Фәрдиева Х. Бәйләнешле сөйләм үстерү: эш кәгазьләре язарга өйрәтү // Мәгариф. – 2002. – № 9. – 24-26 б.
XIV. Сыйныфтан тыш эшләр
Мәктәптә татар теленә бәйле сыйныфтан тыш эшләр. Сыйныфтан тыш эшләрнең төрләре:
– туган тел түгәрәге, тел бәйгесе, татар теле атналыгы, айлыгы, әдәби-музыкаль кичәләр, викторина, конкурс, диспут, лингвистик КВН, брейн-ринг, олимпиада, тел сөючеләр клубы, радиотапшыру, иҗат күргәзмәләре оештыру һ.б.;
– әдәби газета, бюллетень, журналлар чыгару, кулъязма альбом төзү, рефератлар язу һ.б.;
– өстәл уеннары: грамматик лото, домино уйнау, башваткычлар чишү һ.б. Сыйныфтан тыш эшләрне оештыру һәм үткәрү методикасы. Татар теленнән факультатив дәресләр. Аларның тематикасы, максаты. Факультатив дәресләрне оештыру һәм үткәрү юллары.
Әдәбият исемлеге
1.Вәгыйзов С.Г. Кызыклы грамматика: Укытучылар өчен кулланма. 3 нче басма. Тулыл. – Казан, 2002. – 207 б.
2.Исмәгыйлева С.Г. Татар теленнән класстан тыш эшләр. – Казан: Таткитнәшр, 1981. – 103 б.
3.Кружковая работа по русскому языку: Пособие для учителя / Сост. Н.Н.Ушаков. – М.: Просвещение, 1979. – 224 с.
4.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. №2101 «Рус. яз. и лит». /М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская, М.Р.Львов и др. – М.: Просвещение, 1990. – С. 313-324.
5.Нурмөхәммәтова Р. Тел бәйгесе // Мәгариф. – 1999. – № 2. – 24-26 б.
6.Панов Б.Т. Внеклассная работа по русскому языку: Пособие для учителей. – М.: Просвещение, 1980. – 208 с.
7.Рәфыйкова Г. Татар теле көннәре //Мәгариф. – 1992. – №12. – 27-28 б.
8.Сафиуллина Ф.С. Дәресләрдә уеннар // Мәгариф. – 2000. – № 2. – 36-40 б.
9.Ушаков Н.Н., Суворова Г.И. Внеурочная работа по русскому языку: Пособие для учителя. – М.: Просвещение, 1985. – 175 с.
10.Халикова Ф. Дәрестә уеннар // Мәгариф. – 1991. – № 4. – 14-16 б.
11.Халикова Ф.Туган телем – иркә гөлем (Бәйрәм кичәсе) // Мәгариф. – 1994. – № 2. – 48 б.
Мәҗбүри әдәбият
1. Вәлиева Ф.С., Саттаров Г.Ф. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: Раннур, 2000. – 456 б.
2. Ганиев Ф.Ә. Хәзерге татар әдәби теле: Сүзьясалышы. – Казан: Мәгариф, 2000. – 270 б.
3. Ибраһимов Ф.И. Белем әлифбадан башлана: Татарча уку-язуга өйрәтү методикасы һәм татар әлифбалары тарихы: Тулыл., яңарт. басма. – Казан: Мәгариф, 1994. – 256 б.
4.Исмәгыйлева С.Г. Татар теленнән класстан тыш эшләр. – Казан: Таткитнәшр, 1981. – 103 б.
5.Курбатов Х.Р. Татар әдәби теленең, алфавит һәм орфография тарихы. – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 139 б.
6.Методика / Под ред. А.А.Леонтьева, Т.А.Королевой. – М.: Русский язык, 1982. – 112 с.
7.Методика преподавания русского языка: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. №2101 «Рус. яз. и лит». /М.Т.Баранов, Т.А.Ладыженская, М.Р.Львов и др. – М.: Просвещение, 1990. – 368 с.
8.Мифтахов Б.М. Ана теле дәресләрендә сөйләм үстерү методикасы. –Казан: Таткитнәшр, 1987. – 88 б.
9.Мифтахов Б.М. Татар теле синтаксисын укыту методикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1968. – 235 б.
10.Саттаров Г.Ф. Мәктәптә туган як ономастикасы. – Казан: Таткитнәшр, 1984. – 208 б.
11.Сафиуллина Ф.С. Текст төзелеше: Югары уку йортлары өчен дәреслек-кулланма. – Казан: Казан ун-ты нәшр, 1993. – 264 б.
12.Сафиуллина Ф.С. Хәзерге татар әдәби теле: Лексикология. – Казан: Хәтер, 1999. – 288 б.
13.Сафиуллина Ф.С., Зәкиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Мәгариф, 1994. – 320 б.
14.Сафиуллина Ф.С. Татар теленә өйрәтүнең фәнни-методик нигезләре. – Казан: Хәтер, 2001. – 432 б.
15.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. I. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1998. – 512 б.
16.Татар грамматикасы. 3 томда. Т. III. / Ред. колл. М.З.Зәкиев һ.б. – М.: Инсан, Казан: Фикер, 1999. – 512 б.
17.Татарская грамматика. В 3-х т. Т. II. / Ред. колл. М.З.Закиев и др. –Казань: Татарское кн. изд-во, 1993. – 397 с.
18.Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенчаТатарстан Республикасы Дәүләт программасы // Мәгариф. – 1996. – № 9. – 76-88 б.
19. «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы Законын гамәлләштерүнең төп юнәлешләре // Мәгариф – 1996 – № 9. – 68-75 б.
20.Тумашева Д.Г. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1978. – 220 б.
21.Федоренко Л.П. Принципы и методы обучения русскому языку. – М.: Просвещение, 1973. – 160 с.
22.Хаков В.Х. Татар әдәби теле (стилистика). – Казан: Таткитнәшр, 1999. – 304 б.
23.Хәбибуллина З.Н., Җамалетдинова Л.М. Мәктәптә татар теле һәм әдәбияты кабинеты. – Казан: Таткитнәшр, 1981. – 78 б.
24.Хәкимҗан Ф.С. Татар әдәби теле: Фонетика: Югары уку йорты студентлары өчен. Тулыл. 2 нче басма. – Казан: ТДГИ нәшр., 2001. – 108 б.
25.Чижова Т.И. Основы методики обучения стилистике в средней школе. – М.: Просвещение, 1987. – 175 с.
26.Шакирова Л.З. Основы методики преподавания русского языка в татарской школе. – Казань: Татарское кн. изд-во, 1990. – 278 с.
V-ХI сыйныфлар өчен гамәлдәге дәреслекләр һәм программа
1.Харисов Ф.Ф., Харисова Ч.М., Маханова З.Х. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1998. – 139 б.
2.Максимов Н.В., Хәмидуллина М.З. Татар теле: Рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 6 нче сыйныфы өчен дәреслек (татар балалары өчен). / Яңадан эшләнгән 3 нче басма. – Казан: Мәгариф, 2005. – 191 б.
3.Асылгәрәева Р.Ә., Зиннәтова М.З. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 7 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1999. – 126 б.
4.Юсупов Р.А., Асылгәрәева М.К., Зиннуров М.К. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 8 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1999. – 206 б.
5.Зиннәтуллина К.З, Фатыйхова Ф.Ф. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 9 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1999. – 142 б.
6.Абдуллина Р.С., Шәйхиева Г.М. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 10 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 2000. – 157 б.
7.Сафиуллина Ф.С., Ибриһимов С.М. Татар теле: Рус урта гомуми белем мәктәбенең 11 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 2000. – 175 б.
8.Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына ана теле һәм әдәбият укыту программалары: 1-11 нче сыйныфлар. – Казан: Мәгариф, 2003. – 127 б.
Методик кулланмалар һәм дидактик материаллар
1. Вәгыйзов С.Г. Кызыклы грамматика: Укытучылар өчен кулланма. 3 нче басма. Тулыл. – Казан, 2002. – 207 б.
2.3аһидуллина Д.Ф., Нуриева Ф.Ш., Гыйләҗев Т.Ш. Туган телне яратсаң: Татар теле һәм әдәбиятыннан имтиханнарга хәзерләнү өчен ярдәмлек. – Казан: ТДГИ, 1997. – 67 б.
3.3әкиев М.З., Ибраһимов Г.Б., Ибраһимов С.М. Татар теленнән дидактик материаллар / 7-8 нче класслар өчен: Укытучылар өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1989. – 86 б.
4.Максимов Н.В. Морфология һәм орфография буенча кулланмалар. Беренче китап. – Казан: Таң, 1995. – 60 б.
5.Максимов Н.В., Трофимова С.М., Хәмидуллина М.З. Татар теленнән дидактик материаллар. – Казан: Мәгариф, 2000. – 175 б.
6.Максимов Н.В. Урта мәктәптә татар теле укыту: Фонетика. Морфология: Укытучы өчен методик кулланма. – Казан: Мәгариф, 2004. – 159 б.
7.Максимов Н.В., Шәйхразиева З.В. Таблицалар һәм схемалар / Кушма җөмлә синтаксисы: Укытучылар өчен методик ярдәмлек. – Казан: Школа, 2004. – 60 б.
8.Мифтахов Б.М. Ана теле дәресләрендә сөйләм үстерү методикасы: Татар теле һәм әдәбияты укытучылары өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1987. – 88 б.
9.Татар теленнән күнегүләр җыентыгы: Рус мәктәпләрендә эшләүче укытучылар өчен методик ярдәмлек / Төз.: Нигъмәтуллина Р.Р., Хәйруллина Р.М., Шәрифуллина Г.К. – Яр Чаллы, 2002. – 99 б.
10.Трофимова С.М. Татар теле һәм әдәбияты укытучысына (Рус һәм татар мәктәпләренең татар теле һәм әдәбияты укытучылары өчен методик ярдәмлек). – Казан: Яңалиф, 2005. – 220 б.
11.Тумашева Д.Г., Вәлиуллина З.М. 5 нче класста татар теле дәресләре: Укытучылар өчен методик кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1984. – 112 б.
12.Хаков В.Х. Стилистика һәм сүз сәнгате: Укытучыларга ярдәмлек. –Казан: Таткитнәшр, 1979. – 158 б.
13.Хаков В.Х. Татар теле стилистикасы. Күнегүләр җыентыгы: Укытучылар өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1980. – 142 б.
14.Харисов Ф.Ф., Харисова Ч.М. Рус мәктәпләрендә татар балаларына ана теле укыту: Укытучылар өчен методик кулланма: 5 нче сыйныф. – Казан, 2000. – 61 б.
15.Шәмсетдинова Р.Р. Татар теле: Күнегүләр. Анализ үрнәкләре. Тестлар. – Казан: Тат. кит. нәшр., 2005. – 160 б.
Язма эшләр уздыру өчен ярдәмлек
1.Гыймадиева Н.С., Баһавиева Р.Ә. Контроль диктантлар һәм изложениеләр: Татар һәм рус мәктәпләре өчен. – Казан: Яңалиф, 2004. – 96 б.
2.Сайкин Ш.Р. Диктантлар җыентыгы: IV-VIII класслар өчен: Урта мәктәп укытучыларына кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1982. – 160 б.
3.Сайкин Ш.Р. IV-VIII классларда изложениеләр: Тел-әдәбият укытучылары өчен кулланма. – Казан: Таткитнәшр, 1978. – 160 б.
4.Хәбибуллина З.Н., Мәҗитова Р.С. Диктантлар җыентыгы: Татар мәктәпләренең V-IХ, рус мәктәпләренең II-ХI сыйныфлары өчен. Укытучылар өчен кулланма. – Казан: Мәгариф, 1993. – 158 б.
5.Хәбибуллина З.Н. Изложениеләр җыентыгы: Татар урта гомими белем бирү мәктәбенең 5-11 нче, рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 2-11 сыйныфлары өчен. – 2 нче тулыл. басма. – Казан: Мәгариф, 2003. – 239 б.
6.Язма эшләр җыентыгы: Рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 9 нчы сыйныфларында укучы татар балаларына ана теленнән язма имтиханнарга хәзерләнү һәм аны үткәрү өчен тестлар / Төз.: Ч.М.Харисова. – Казан, 2004. – 77 б.
КАЗАН ДӘҮЛӘТ УНИВЕРСИТЕТЫ
Татар филологиясе һәм тарихы факультеты
Татар теле һәм әдәбиятын укыту методикасы кафедрасы
РУС МӘКТӘПЛӘРЕНДӘ УКУЧЫ ТАТАР БАЛАЛАРЫНА ТАТАР ТЕЛЕН УКЫТУ МЕТОДИКАСЫ
ПРОГРАММА
КАЗАН – 2005
Программа 2005 нче елның 28 нче октябрендә КДУның татар теле һәм әдәбиятын укыту методикасы кафедрасы утырышында расланды
Төзүчеләр: филол. ф. канд., доц. М.М.Шәкүрова,
асс. З.В.Шәйхразиева,
филол. ф. канд., асс. А.Ф.Йосыпов
Фәнни мөхәррире: филол. ф. докт., проф. Ф.Й.Йосыпов
Блоги
- 4.53Наши учителя
- 3.46Татар теле
- 3.39Конкурсы, олимпиады
- 3.39Татарские рефераты
- 2.27Татарс(танс)кие школы
- 2.27NetSchool - Сетевой Город. Образование
- 2.27Нурлатский район РТ
- 2.27Свободное программное обеспечение в образовании
- 2.27Новости образования
- 2.26Образовательная реклама
- 2.25Некоторые пояснения по поводу EduTatar
- 1.14На отвлеченные темы
- 1.14Тесты
- 1.14Официальные документы
- 1.14Муслюмовский район РТ
- 1.13Закрытый блог
- 1.13Учебная программа
- 0.00Библиотека студента
- 0.00Методические рекомендации
- 0.00Электронное образование в Республике Татарстан
Информационные партнеры:
Информация:
Независимая образовательная социальная сеть Татарстана
(тестовый режим).
E-mail: [email protected]
Copyright © 2010 Edutatar.ru
© Powered by «LiveStreet»
Независимая образовательная социальная сеть Татарстана
(тестовый режим).
E-mail: [email protected]
Copyright © 2010 Edutatar.ru
© Powered by «LiveStreet»
Комментарии (0)
RSS свернуть / развернутьТолько зарегистрированные и авторизованные пользователи могут оставлять комментарии.